“In het westen groeien we op in een zeepbel. Daardoor hebben we niet in de gaten dat we op een nieuwe genocide kunnen afstevenen.” Dat zegt de Amerikaanse historicus Timothy Snyder tijdens de veertiende Nooit Meer Auschwitz Lezing. ‘‘Een van de belangrijkste oorzaken van de holocaust is het instorten van de Europese staten. Nu de Europese Unie in een crisis verkeert, houd ik mijn hart vast.’’
Snyder betoogt dat antisemitisme niet de belangrijkste oorzaak van de grootschalige Jodenmoord tijdens de Tweede Wereldoorlog was. ‘‘Wat dreef mensen ertoe hun Joodse buren aan te geven bij de nazi’s? Was dat antisemitisme? Ik geloof dat niet. Er spelen veel andere redenen mee, zoals een geldelijke beloning.’’ Volgens Snyder is de hoofdoorzaak van de holocaust het wegvallen van staten en de wet. De Oost-Europese Joden waren geen staatsburger meer na de inval van de nazi’s in Oost-Europese landen. Zij werden niet langer door de wet beschermd.
Voedingsbodem voor genocide
‘‘Als de wet en de staat wegvallen, ontstaat er ruimte voor anarchie en het uitsluiten van minderheden. Dat is een voedingsbodem voor genocide’’, zegt Snyder. De huidige crisis in de Europese Unie baart hem zorgen. ‘‘Sommige Europese politici denken dat hun land beter af is zonder de EU. Dat is onzin. De geschiedenis heeft uitgewezen dat Europese staten niet op zichzelf kunnen bestaan.’’ Volgens Snyder hebben de landen dit rond de Tweede Wereldoorlog bewezen. Ze bleken immers niet opgewassen te zijn tegen de overheersing van Hitler.
In april 2014 verklaarden leiders van Rusland en een deel van de Russische pers dat de staat Oekraïne niet meer bestond. Dit doet Snyder denken aan de periode 1938-1941, toen een deel van de Europese staten van de kaart verdween. ‘‘Wij denken dat we veilig zijn, maar bedreigingen jegens onze eigen staten zijn aan de orde van de dag.’’
Journalist als waakhond
Snyder ziet een belangrijke taak weggelegd voor journalisten: ‘‘In de Verenigde Staten wordt veel verkeerde informatie verspreid. Neem bijvoorbeeld de ontkenning van de opwarming van de aarde door Trump en zijn adviseurs, wat wordt daar tegen gedaan? Iedereen laat dat zomaar gebeuren.’’ Ook verbaast hij zich over de toenemende haat in de Verenigde Staten. Dat heeft volgens hem alles te maken met de politieke agenda van Trump. ‘‘Eigen volk eerst, de klassieke manier waarop een genocide ontstaat.’’
Snyder vindt dat geen enkel land het recht heeft een ander land te overheersen. Naar zijn mening hebben de Verenigde Staten het verkeerd aangepakt tijdens de Irak-oorlog. ‘‘Wij verwijten Hitler dat hij verschillende Europese staten binnengevallen is en ontmanteld heeft, maar hebben de Amerikanen niet precies hetzelfde gedaan met de Irakese staat?’’
Op 27 januari 1945 werd het vernietigingskamp Auschwitz bevrijd door het Russische leger. Zestig jaar later riep Kofi Annan, toenmalig secretaris-generaal van de Verenigde Naties, 27 januari uit tot een internationale herdenkingsdag. Het Nederlands Auschwitz Comité organiseert ieder jaar rond deze datum de Nooit Meer Auschwitz Lezing. Een prominente historicus mag de lezing verzorgen en ontvangt de Annetje Fels-Kupferschmidtonderscheiding. Zij was tot haar dood in 2001 erevoorzitter van het comité. De lezing vond dit jaar plaats op woensdag 25 januari in het Koninklijk Instituut voor de Tropen in Amsterdam. Vanavond spreekt Snyder in De Balie over de lessen die we uit het verleden kunnen trekken.