Ze zijn gevaarlijker dan we denken, de paaltjes op de fietspaden. Ook onhandig geplaatst vaak, ondanks dat daar in Nederland algemene regels voor gelden. De discussie rondom fietspaaltjes laaide de afgelopen maanden weer op na een ongeluk op de Veemkade in Amsterdam.
Lennard van der Nagel is het schoolvoorbeeld van een succesvolle jonge Amsterdammer. Hij heeft een vrouw, twee kleine kinderen, een eigen huis. Het gaat hem voor de wind. De keuken is zijn speel- en werkterrein. Samen met zijn broer Matthias bestiert hij de restaurants Pekelhaaring en Speijkervet. Eten wat de pot schaft, dat is hun motto. Het kop-tot-staart-principe hun visie. Niets van het dier wordt weggegooid. Alles is biologisch.
Het ondernemen geeft Van der Nagel (39) de vrijheid zijn werk en de zorg voor de kinderen te kunnen combineren. Ook zijn vrouw, de 32-jarige Veerle, heeft een drukke baan. Ze is pedagoge en geeft opvoedondersteuning aan ouders van kinderen van nul tot achttien jaar. Voor zijn werk moet Van der Nagel regelmatig naar het buitenland. Dat moet hij dus goed met zijn vrouw afstemmen. En toch, ze zouden het niet anders willen. Het leven van het jonge stel verloopt voorspoedig.
In de nacht van 11 op 12 mei 2013 komt daar op tragische wijze verandering in. Van der Nagel en zijn vrouw hebben een etentje achter de rug en stappen samen op de snorfiets. Zij heeft niets gedronken en rijdt, hij zit achterop. Vanaf het centrum naar hun huis in Amsterdam-Oost. Op de Veemkade – een kade langs het IJ en een drukke fietsroute vanaf het Centraal Station naar Oost – komt het stel in botsing met één van de fietspaaltjes. 01.52 uur. Bij de alarmcentrale komt de volgende melding binnen: ‘Ongeval met letsel op de Veemkade in Amsterdam, politie met spoed ter plaatse’. Beiden worden met ernstig hoofdletsel in het ziekenhuis opgenomen.
***
Op sommige delen van de Veemkade is het ’s nachts aardedonker, door ontbrekende verlichting. De fietspaaltjes zijn zwart-grijs geverfd. Geen wonder dat het echtpaar het paaltje over het hoofd ziet. In het donker is er niets te zien, werkelijk niets.
Fietspaaltjes. Soms zijn ze daar opeens. Onverwacht. Slecht verlicht. Soms in een donkere tunnel, soms uit het zicht na een scherpe bocht. De afdeling Amsterdam van de Fietsersbond overhandigde de gemeenteraad begin dit jaar een omvangrijk en rijk geïllustreerd rapport over de fietspaaltjes in de stad. Foto’s laten zien dat ze met willekeur geplaatst worden. Ondoordacht. De Fietsersbond komt tot de conclusie dat tweederde van de paaltjes tot gevaarlijke situaties leidt.
Het rapport kreeg weinig aandacht in de gemeenteraad. Er werden enkel wat kritische vragen gesteld. Actie bleef uit.
Opvallend, omdat landelijke cijfers over eenzijdige ongelukken met fietspaaltjes schrikbarend hoog zijn. Per jaar vallen in Nederland twaalf doden en twaalfhonderd mensen raken gewond doordat zij tegen paaltjes op het fietspad aanfietsen. Dat zijn elk jaar meer fatale ongevallen dan er in een decennium aan dodelijke vuurwerkslachtoffers was.
Uit onderzoek van het ministerie van Infrastructuur en Milieu blijkt verder dat fietsers een steeds groter aandeel hebben in het aantal gewonden dat op de Spoedeisende Hulp van ziekenhuizen belandt.
***
Lennard en Veerle van der Nagel rijden op een snorfiets met een blauw kenteken. Het dragen van een helm is niet verplicht. In tegenstelling tot scooters met gele nummerplaat, die 45 kilometer per uur mogen. Maximum snelheid bij een blauw kenteken: 25 kilometer per uur.
Van der Nagel en zijn vrouw gaan lang niet zo hard, zo blijkt uit een bewakingsvideo van de sportschool Fit For Free waarop te zien is dat het echtpaar langsrijdt. Volgens de advocaat van de familie, Chris van Dijk, gaan ze een stuk langzamer. Het licht voorop de snorfiets is aan, het blijkt onvoldoende. Op de plek waar de paaltjes over de rijbaan zijn geplaatst is het pikkedonker.
De straatverlichting is al enige tijd kapot en de paaltjes, kegelvormig met een platte bovenkant, hebben een grafietgrijze kleur. Nauwelijks zichtbaar tegen de achter- en ondergrond. Ze werden een maand eerder geplaatst om te voorkomen dat autoverkeer de Veemkade oprijdt.
Buurtbewoners hebben de afgelopen jaren al meerdere keren geklaagd over de onveilige verkeerssituatie. De Veemkade is een voetgangersgebied waar fietsen is toegestaan. Auto’s zijn verboden. In 2008 werden al verschillende paaltjes geplaatst omdat tijdens de jaarwisseling een 42-jarige vrouw met haar auto te water raakte en kort daarna overleed. De maanden daarvoor kwamen al vijf personen in het water terecht.
Het fietspaaltje doemt uit het niets voor Lennard en Veerle van der Nagel op. Ontwijken is niet meer mogelijk. Ze rijden er met de snorfiets frontaal tegenaan en worden gelanceerd. Enkele minuten later arriveren politie en ambulance. Met spoed worden ze naar het ziekenhuis gebracht. Ernstig hoofdletsel. Beiden. Sindsdien ligt Veerle van der Nagel in coma. Een dag na het ongeluk noemt een woordvoerder van de politie de toestand van het stel zorgelijk.
Diezelfde dag laat stadsdeel Oost weten geschrokken te zijn van het ongeluk en ‘ter plaatse is direct de situatie opgenomen’. Het stadsdeel plakt reflectoren op de grafietgrijze paaltjes en laat noodverlichting aanleggen.
Naar aanleiding van het ongeluk stellen gemeenteraadsleden van de VVD en GroenLinks schriftelijke vragen aan het college van Burgemeester en Wethouders. Door het ongeluk laait de discussie rond fietspaaltjes weer op. Het rapport van de Fietsersbond is weer actueel.
‘Heeft het college kennis genomen van het betreffende ongeval op de Veemkade?’
‘Hoe reëel acht het college de slagingskans voor de slachtoffers als zij het stadsdeel aansprakelijk stellen voor de geleden schade?’
‘Bent u met de VVD van mening dat het geen verder uitstel duldt om onveilige of overbodige paaltjes van straat te halen of waar nodig bijvoorbeeld van reflectoren te voorzien?’
‘Kunt u aangeven welke acties u nog voor de zomer richting de stadsdelen gaat ondernemen om hier de gewenste resultaten te boeken?’
Het antwoord: ‘het college heeft geen bevoegdheid heeft als het gaat om het dagelijks beheer en onderhoud van de fietspaden. Het is dus een zaak van de stadsdelen. Maar in de praktijk zien we dat dit onvoldoende goed gaat, met treurige incidenten ten gevolge.’
Verkeerswoordvoerder Werner Toonk: “Verkeersslachtoffers zullen nooit helemaal uit te sluiten zijn, maar waar dat wel kan, moeten we het doen, zeker als het gaat om zulke simpele maatregelen. Het is zaak dat de stadsdelen hier in actie komen en hun verantwoordelijkheid nemen. Goedbedoelde overbodige rommel hoort niet op straat.”
***
Lennard van der Nagel is dan inmiddels uit het ziekenhuis ontslagen. Zijn vrouw ligt nog steeds in coma. Ze zal er ook niet meer uit te ontwaken, zo blijkt een ruime week later. Veerle van der Nagel overlijdt op 25 mei aan haar verwondingen. Er wordt geschok gereageerd op het tragische nieuws. De Amsterdamse, maar ook de landelijke media, besteden er veel aandacht aan.
De vraag komt op waarom stadsdeel Oost de paaltjes niet gelijk heeft verwijderd. Tegen stadszender AT5 zegt stadsdeelwethouder Nevin Özütok dat ze dat ook het liefste had willen doen. “Mijn handen jeuken. Maar in het geval van zo’n ernstig ongeluk treedt een protocol in werking. Een onafhankelijke commissie moet advies uitbrengen over de verkeerssituatie aan de stedelijke wethouder. Daar moet en wil ik op wachten. Ik kon de paaltjes dus niet gelijk weghalen.”
Tijdens het onderzoek van de Werkgroep Blackspots Amsterdam van de gemeente, politie en justitie, wil het stadsdeel nog geen conclusies trekken over de verkeersveiligheid van de Veemkade. “Wel is het zo”, zegt het stadsdeel tegen AT5, “dat het gebied nog in ontwikkeling is. Deze herontwikkeling is nog niet af, zo moet de openbare verlichting nog worden afgerond. In afwachting van deze afronding is nu dus noodverlichting aangebracht.”
Op vrijdag 31 mei wordt onder grote belangstelling door familie, vrienden en andere naasten afscheid genomen van Veerle van der Nagel. Ook stadsdeel Oost richt zich tot de nabestaanden: “Wij wensen de familie en nabestaanden van de slachtoffers veel kracht en sterkte toe in deze moeilijke periode.”
***
Begin juni krijgt stadskrant Het Parool het nog niet gepubliceerde rapport van de Werkgroep Blackspots in handen. Daaruit blijkt dat de inrichting van de Veemkade inderdaad een mogelijke rol heeft gespeeld bij het fatale ongeval. ‘De inrichting van de kade schiet in veel opzichten nog steeds te kort en moet direct worden aangepast’, zo staat vermeld. De onderzoekers hebben de locatie bij dag en nacht bestudeerd en komen tot de conclusie dat het echtpaar in een ‘zwart gat’ is gereden.
‘Wat het risico op een aanrijding kan hebben vergroot’, zo staat in het rapport, ‘is de combinatie met de gebrekkige verlichting bij de palen zelf en ontbrekende verlichting direct achter de palenrij, en het ontbreken van een inleidende markering op het wegdek.’
Dit gaat niet alleen op voor paaltjes in Amsterdam, maar in heel Nederland gelden algemene voorschriften voor fietspaaltjes. Ze mogen alleen worden geplaatst als noodmaatregel en moeten naast rood-witte banen, ook van reflectoren zijn voorzien. De paaltjes moeten anderhalve meter uit elkaar staan, zodat twee fietsers er tegelijk door kunnen fietsen. En ze moeten worden aangekondigd met een markering in het wegdek.
Verder staat in het rapport van de Werkgroep Blackspots dat de paaltjes wegklapbaar zouden moeten zijn, zou er een bord op de Veemkade moeten staan waarmee de paaltjes worden aangekondigd en zou er inleidende ribbelmarkering op de weg moeten zijn aangebracht. De situatie op de Veemkade voldeed niet aan één van deze punten.
De familie van Veerle van der Nagel heeft dan al aangegeven het stadsdeel aansprakelijk te stellen voor het ongeluk. De advocaat van de familie, Chris van Dijk, meldt dit in een brief aan het stadsdeel. Hij verwacht dat een rechtszaak niet nodig zal zijn en dat het stadsdeel de schuld op zich neemt. De bewakingsvideo van sportschool Fit For Free levert volgens de advocaat genoeg bewijs.
In het weekend van 8 en 9 juni geeft stadsdeelbestuurder Özütok opdracht de ‘koppen’ van de paaltjes wit te verven. Verder wil de gemeente het rapport van de Werkgroep Blackspots eerst bestuderen. Op maandag worden de aanbevelingen in het rapport besproken met de stadsdeelbestuurder en de stedelijke wethouder van verkeer, Eric Wiebes. Die dag neemt het stadsdeel alle aanbevelingen over en voert ze uit.
Het stadsdeel erkent op 13 juni civielrechtelijk aansprakelijk te zijn voor het ongeluk. Mogelijk is het verplicht de nabestaanden een vergoeding betalen. Ook de politie doet onderzoek naar het ongeluk. Daaruit moet blijken of het stadsdeel ook strafrechtelijk aansprakelijk kan worden gesteld. De paaltjes zijn dan net door het stadsdeel verwijderd. Om autoverkeer te weren worden voorlopig op drukke momenten verkeersregelaars ingezet, tot er een definitieve oplossing is.
De oplossing op de Veemkade is tijdelijk. Het verlies voor de nabestaanden van Veerle van der Nagel is blijvend.