Drie jaar zijn ze er tussenuit geweest, maar sinds 2009 is Bits of Freedom weer terug in de publieke arena. Door te lobbyen en door burgers te mobiliseren via sociale media probeert de organisatie digitale burgerrechten te beschermen. “Als zij oproepen om kamerleden te mailen, stromen de mailboxen vol.”
‘BITS OF FREEDOM MAG NIET NAAR BINNEN’, stond op een briefje bij de ingang van een persconferentie van staatssecretaris Fred Teeven (Veiligheid en Justitie, VVD) in april dit jaar. De persconferentie ging over Teevens plan illegaal downloaden strafbaar te maken; blijkbaar had hij geen zin in lastige vragen. De digitale burgerrechtenbeweging Bits of Freedom (BoF) twitterde erover, de tweet werd meer dan honderd keer ge-retweet. Media pikten het nieuws op en uiteindelijk stelde Mariko Peters van GroenLinks er zelfs kamervragen over. Intussen konden medewerkers van Bits of Freedom overal hun bezwaren uiten tegen Teevens plan.
Het voorval past in de nieuwe strategie van Bits of Freedom: niet alleen lobbyen achter de schermen en burgers informeren, maar burgers ook mobiliseren en activeren via sociale media. Het ‘nieuwe’ Bits of Freedom verschilt daarin van het ‘oude’ Bits of Freedom, dat in 2006 wegens financieringsproblemen zijn taken neerlegde. Ot van Daalen, oud-stagiair bij BoF en voormalig advocaat bij advocatenkantoor De Brauw Blackstone Westbroek op de Zuidas wist de digitale burgerrechtenbeweging eind 2009 nieuw leven in te blazen. Inmiddels heeft BoF zes medewerkers en zijn ze recent binnen Amsterdam verhuisd naar een groter pand.
Het doel van Bits of Freedom is nog steeds hetzelfde: het beschermen van grondrechten van burgers op internet, met name privacy en communicatievrijheid. Het zijn thema’s die de laatste tijd veel in het nieuws zijn: de discussie over het downloadverbod bijvoorbeeld, het al dan niet doorvoeren van netneutraliteit, lekke overheidssites en nieuwe privacyinstellingen van sociale netwerksites. Privacy en communicatievrijheid zijn hot. In hoeverre is dit toe te schrijven aan het vernieuwde Bits of Freedom?
Ongelijke strijd
“Bits of Freedom kan knap lobbyen”, zegt Martijn van Dam, kamerlid van de PvdA. De organisatie richt zich op belangen van burgers, benadrukt hij. “Behalve de Consumentenbond zijn dat er niet veel. Het is een ongelijke strijd: de grote telecom- en internetbedrijven hebben veel meer lobbyisten in dienst. Toch slaagt Bits of Freedom erin hun onderwerpen te pluggen.”
Bijvoorbeeld bij de discussie over netneutraliteit, over de vraag of internetproviders onderscheid mogen maken in het type diensten dat zij doorgeven aan consumenten. Van Dam: “BoF en ik zijn hierbij samen opgetrokken. Zowel zij als ik hebben achter de schermen geprobeerd om parlementariërs van het belang van netneutraliteit te doordringen. Het is heel knap dat ze dat is gelukt, want ook aan de zijde van de industrie is er keihard gelobbyd.”
Bits of Freedom en XS4all
De oprichting van Bits of Freedom is nauw verbonden met de geschiedenis van de rebelse internetprovider XS4all. XS4all is in 1998 verkocht aan KPN. Als voorwaarde van de verkoop was de oprichting van de Stichting Internet4all bedongen, een onafhankelijke stichting die het debat over een open internet moest bevorderen. Zo wilden de XS4all-oprichters ervoor zorgen dat hun idealen zouden voortleven. Bits of Freedom is opgericht met geld van Internet4all. Ook de doorstart van BoF is mogelijk gemaakt door Internet4all: in 2010 ontving BoF 145.000 euro van de stichting. Daarnaast krijgt BoF giften van particulieren en bedrijven en fondsen. Overheidssubsidie wordt om principiële redenen geweigerd.
Een woordvoerder van XS4all: “Vroeger waren de banden tussen XS4all en Bits of Freedom veel nauwer. Al het personeel van BoF had eerder bij ons gewerkt. Nu zijn er geen personele banden meer. Wel komen onze agenda’s voor een groot deel overeen. Alleen in de details zetten wij wel eens andere accenten. Een BV kijkt nu eenmaal anders tegen zaken aan dan een ideële stichting. Wij vinden dat het theoretisch mogelijk moet zijn om voor een laag bedrag een beperkt dienstenpakket aan te bieden, waarbij de klant bijvoorbeeld alleen toegang heeft tot e-mail. In strikte zin is dat een schending van netneutraliteit, maar wij vinden dat dat moet kunnen.”
Bits of Freedom staat kritisch tegenover providers, ook tegenover XS4all. Maar vooral KPN heeft de laatste tijd veel kritiek gehad van de digitale burgerrechtenbeweging, bijvoorbeeld in hun campagne tegen het gebruik van Deep Packet Inspection. Opmerkelijk, aangezien KPN indirect heeft bijgedragen aan de oprichting van BoF via de stichting Internet4all. Een woordvoerder van KPN: “Bits of Freedom is een onafhankelijke organisatie met een eigen agenda. Het is goed dat ze er zijn, dat houdt ons scherp. We zijn het niet altijd met ze eens. Nee, ik ga niet in op casuïstiek.”
Pioniers
Toen Bits of Freedom in 1999 begon was dat nog veel moeilijker, vertelt Karin Spaink. Zij is publiciste en was voorzitter van de organisatie tussen 1999 en 2006. “Er was toen nog veel onduidelijk over digitale burgerrechten. Het onderwerp leefde niet zo, er was weinig jurisprudentie. We moesten veel uitleggen.” Daarom begon BoF een wekelijkse nieuwsbrief met achtergrondinformatie over actuele thema’s op het gebied van privacy en communicatievrijheid. Die werd volgens Spaink “idioot goed” gelezen. “Als de nieuwsbrief de deur uit was, stond de telefoonlijn de rest van de dag roodgloeiend. De onderwerpen zagen we later terug in de krant of in curricula van universiteiten.”
Steeds meer zaken werden digitaal geregeld, wat voor BoF tot steeds meer werk leidde. “Toen we in 1999 begonnen, was het nog helemaal niet duidelijk dat mobiele telefonie zo groot zou worden”, vertelt Spaink. Mobiele telefonie leidde tot nieuwe privacykwesties, zoals opslag van telefoniegegevens. Ook de overheid kreeg een enorme verzameldrift. Spaink: “Iets als het elektronisch kinddossier hadden we nooit voorzien. Het leek wel of het aantal onderwerpen waar we ons mee bezighielden ieder jaar verdubbelde.”
De stichting Internet4all zorgde voor een basisfinanciering van Bits of Freedom, daarnaast moesten er donateurs worden gezocht (zie kader). Een grote opgave voor de eerst één en later twee fulltime medewerkers van de organisatie, Maurice Wessling en Sjoera Nas. In een afscheidsinterview in NRC Handelsblad uit 2006 vertelden Nas en Wessling hoe financieringsproblemen het einde van Bits of Freedom betekende. “Geldgebrek betekent dat je nooit langetermijnplannen kunt maken. Je kunt ook niet groeien omdat je geen geld hebt om meer mensen aan te nemen. De organisatie bleef eigenlijk steken. Er kwamen ook veel meer onderwerpen op ons af dan we met een paar mensen aankonden.” Ze waren teleurgesteld: “Er spelen een heleboel belangrijke kwesties momenteel. (..) Een digitale burgerrechtenbeweging is harder nodig dan ooit.”
Strategische keuzes
Drie jaar lang was het stil rond Bits of Freedom. Alleen de Big Brother Award werd nog een keer uitgereikt, een jaarlijkse ‘prijs’ van BoF voor de grootste privacyschender. Die ging in 2007 naar ‘het hele Nederlandse volk’, vanwege de ‘onverschillige houding’ tegenover privacyschendingen. Frustratie? “Het was vooral ludiek bedoeld”, zegt Joris van Hoboken, die de uitreiking organiseerde. Hij is onderzoeker informatierecht aan de Universiteit van Amsterdam en voorzitter van het bestuur van het huidige BoF. “Behalve een grap was de prijs ook een vingerwijzing: privacy is een burgerrecht, het is niet onderhandelbaar. Maar de bevolking moet dat wel onderkennen.”
In 2009 kwam Ot van Daalen met een plan kwam voor een herstart van Bits of Freedom. Daarbij is goed gekeken naar de geschiedenis van het oude BoF, zegt Van Hoboken. “Er worden nu preciezere keuzes gemaakt waar de organisatie zich op richt. Dat is een les van het oude BoF, dat bijna ontplofte van de onderwerpen.”
Spaink kan zich vinden in de meer stragische keuzes van het huidige BoF. “We hebben ons lang principieel verzet tegen het opslaan van biometrische gegevens of de bewaarplicht van telefoniegegevens”, vertelt ze. “Je kan je er boos over blijven maken, maar het is nu eenmaal zo. De nadruk ligt nu op regulering: wie heeft er toegang tot die gegevens, onder welke voorwaarden, en wat zijn de sancties? Dat is een goede zet.”
Kritiek
Toch is volgens sommigen ook het huidige Bits of Freedom nog te principieel. Dat vindt bijvoorbeeld Tim Kuik, directeur van auteursrechtenorganisatie stichting BREIN. “De leidraad van Bits of Freedom is dat een ongereguleerd internet, een vrij en democratisch internet zou zijn”, zegt hij. “Dat vind ik te makkelijk. Gebruikers zijn juist gebaat bij een zekere mate van regulering van het web, dan kunnen zij bijvoorbeeld worden beschermd tegen cybercriminelen en ongewenste content als kinderporno. Bits of Freedom heeft daarin nog niet de nuance gevonden.”
Anderen vrezen dat Nederland door een al te succesvolle lobby van BoF afwijkende wetgeving krijgt en daarmee minder aantrekkelijk is voor telecombedrijven. Zoals Afke Schaart, VVD-Kamerlid en oud-woordvoerder van KPN. “Ik mis bij Bits of Freedom soms het besef dat Nederland geen eiland is”, schrijft zij per e-mail. “Zaken als netneutraliteit zouden het beste in Europees verband moeten worden geregeld, zodat telecombedrijven Nederland niet gaan mijden omdat hier extra zware regelgeving is. Dat is niet goed voor ons vestigingsklimaat.” Toch heeft ze ontzag voor de organisatie. Schaart: “Bits of Freedom verricht pionierswerk op het gebied van een vrij internet. Ze zijn daar vaak ook heel succesvol in en dat is knap.”
Juridische kennis
Wat maakt Bits of Freedom nu zo succesvol? Martijn van Dam noemt twee redenen. Ten eerste weet de organisatie mensen te mobiliseren via internet door middel van nieuwsbrieven, blogs, Facebook en Twitter. Van Dam: “Als zij oproepen om Kamerleden te mailen, stromen de mailboxen vol. Dat is heel belangrijk voor parlementariërs: zo weten ze dat het niet om een klein clubje idealisten gaat, maar om een beweging die breed wordt gesteund.”
Daarnaast is BoF sterk juridisch onderbouwd. Van Dam: “Ze kunnen concreet meedenken hoe bepaalde ideeën vertaald kunnen worden naar wetgeving. Dat maakt ze een interessante en relevante gesprekspartner.” Het oude Bits of Freedom was principiëler, zegt Van Dam. “Vroeger waren ze bijtiger, soms zelfs wat bozig. Dan haakte je eerder af.” Nu heeft de burgerrechtenbeweging eieren voor hun geld gekozen. Van Dam: “Bij Bits of Freedom zit ontzettend veel kennis samengebald, die ze zo effectief mogelijk inzetten. Zij doen voorstellen waar je wat mee kunt.”