Er valt niet veel meer te provoceren in het debat over de multiculturele samenleving. Daarom richt Frits Bolkenstein zich in zijn nieuwe boek op ‘de intellectueel’. De VVD-prominent is altijd op zoek naar tegengeluid. Of hij daar ook echt naar luistert, is de vraag.
“Ik heb de strijd der ideeën altijd op het terrein van de tegenstander willen voeren”, zei Frits Bolkestein vorige week tijdens de H.J. Schoo-lezing in de Rode Hoed. Daarom publiceerde hij twintig jaar geleden uitgerekend in de ‘linkse’ Volkskrant zijn vernieuwende kritiek op de multiculturele samenleving. De VVD-coryfee houdt van provoceren: al in
de jaren ’50 toog hij als student wiskunde, natuurkunde en filosofie tegen alle adviezen in naar Praag om daar tijdens een communistische bijeenkomst als enige criticaster het podium te beklimmen. Ken de argumenten van je tegenstander, is zijn motto.
“Als fractievoorzitter van de VVD kwam Bolkestein eens onaangekondigd een zaaltje vol onbeduidende linkse intellectuelen binnen terwijl wij debatteerden over politiek correctheid”, vertelt Meindert Fennema, hoogleraar politicologie aan de Universiteit van Amsterdam en lid van GroenLinks. “Het was toen verkiezingstijd en je zou denken dat hij wel wat beters te doen had dan zijn tijd met ons door te brengen.” Normale politici komen volgens
Fennema alleen als ze zelf moeten spreken of als er grote namen aanwezig zijn. “Maar Bolkestein wilde weten wat wij over dat onderwerp te zeggen hadden, hij volgt zijn nieuwsgierigheid”.
Echt contact tussen Fennema en Bolkestein ontstond pas later toen Bolkesteins vergelijking tussen ex-communisten en NSB-ers in de Nieuwe Revu hem felle kritiek opleverde. Fennema schreef hem daarop een briefje dat de beledigde mannen wel wat kleinzerig waren voor ex-communisten. Verheugd met deze steun uit onverwachte hoek nodigde Bolkestein de politicoloog uit voor een kopje koffie. Sindsdien hebben de twee een “provocatieve vriendschap”.
Een provocateur pur sang
PvdA-prominent Ed Thijn gelooft niet dat Bolkestein altijd werkelijk wil weten wat zijn tegenstanders te vertellen hebben. Van Thijn en Bolkestein kennen elkaar uit hun studententijd. Aan onder meer hem vroeg Bolkestein advies toen hij zijn baan bij Shell op zei om de politiek in te gaan, net als zijn grootvader (minister van Onderwijs in het ‘oorlogskabinet in ballingschap’ De Geer II). “Ik raadde hem aan een goed artikel te schrijven in het blad van de Partij van de Arbeid.” Bolkestein schreef inderdaad een artikel, maar publiceerde dat vervolgens in het blad van de VVD. Volgens van Thijn maakt Bolkestein met zijn bombastisch taalgebruik veel indruk, maar zoekt hij tegenstanders enkel op om te provoceren: “Hij poneert een stelling, luistert niet naar zijn tegenstander en herhaalt zijn eigen stelling vervolgens nog een keer. Echt debatteren kan hij niet.”
“Zijn sterke punt ligt inderdaad elders”, zegt historicus en filosoof Luuk van Middelaar, politiek adviseur en speechschrijver van Bolkestein in de tijd dat hij lid was van de Europese Commissie. “Bij een debat is hij het beste in de eerste ronde, in de klap die hij thuis heeft voorbereid.” Maar het provoceren heeft volgens van Middelaar wel degelijke een belangrijke functie: “Hij wil de grote groep laten zien dat er ook een ander geluid is. Politieke tegenstellingen zichtbaar maken is vitaal in een democratie.”
Smalltalk
De meeste bewondering heeft Bolkestein voor mensen die net als hij tegen de stroom in denken. Zoals oud-politica Ayaan Hirsi Ali, voor wie hij het geregeld op nam. En recenter nog: Hala Naoum Nehme. De jonge libereale politicologe was zijn studentenassistent aan de Universiteit van Leiden toen hij daar in 2007 werkte als bijzonder hoogleraar Intellectuele Grondslagen van Politieke Ontwikkelingen. Bolkestein was onder de indruk van haar onconventionele manier van denken en vroeg haar mee naar ‘Bureau Bolkestein’, de denktank van waaruit hij werkt aan toespraken en publicaties die hij nog altijd met grote regelmaat in binnen- en buitenlandse media publiceert.
Nehme: “Hij komt ongeduldig over, heeft geen tijd voor onbenulligheden. Maar als je goede argumenten hebt, kun je hem echt wel overtuigen.” Zo overtuigde zij hem van haar mening dat het Christendom zichzelf kwetsbaar maakt met waarden als naastenliefde. In eerste instantie was Bolkestein het daar niet mee eens. Maar later liet weten dat ze toch gelijk had en gebruikte hij haar argumenten in zijn eigen stukken.
Bolkestein houdt niet van smalltalk. Voormalig Delta Lloyd topman Guus Zoutendijk vertelde eens tegen Vrij Nederland over Bolkesteins reputatie in het bedrijfsleven: “Hij isoleerde zich nogal. Zat liever een boek te lezen dan dat hij een borrel ging drinken.” Ook als minister van Defensie zou hij wrevel hebben gewekt omdat hij tijdens diners bijvoorbeeld te weinig aandacht besteedde aan generaalsvrouwen. Bolkestein staat er om bekend zijn gesprekspartner de rug toe te keren als die hem verveelt.
De medestudenten van Hala Naoum Nehme snapten dan ook niet waarom ze wilde werken voor zo’n arrogante man. “Maar naar echte vrienden luistert hij en voor hen is hij heel lief”, vertelt Nehme. Op haar afstudeerfeest kwam hij samen met zijn vrouw en bleef tot het einde. Halverwege de avond vertelde hij het gezelschap in een toespraak hoeveel hij van Nehme leert. Hij overhandigde haar een ingelijste Bijbeltekst uit een kerk in Baltimore, een cadeau dat hij tot dan toe alleen aan zijn kleinkinderen had gegeven.
Nieuwe pijlen
Met zijn 78 jaar is hij niet milder geworden, concludeerde Elsevier hoofdredacteur Arendo Joustra na de lezing van Bolkestein in de Rode Hoed. Toch zorgden Bolkeins scherpe woorden vorige week voor weinig ophef . “Mijn analyse wordt nu als ingetogen beschouwd”, zei hij zelf over de veranderde tijdsgeest. Er valt niet zoveel meer te provoceren
over de multiculturele samenleving en misschien is dat wel de reden dat hij aan het eind van de lezing de hoop uit spraak nooit meer over het onderwerp te hoeven spreken of schrijven.
Zijn pijlen richten zich nu op de intellectueel die blind zou zijn voor wat er werkelijk in de wereld gebeurt. Hoewel Bolkestein zijn dagen graag lezend, schrijvend en denkend doorbrengt, ziet hij zichzelf niet als intellectueel. Maar volgens Ed van Thijn is hij dat wel degelijk. De PvdA’er noemt Bolkenstein zelfs een beetje ‘wereldvreemd’: “Hij leeft in de wereld van het laatste boek dat hij las.”
Afgelopen maandag zat Bolkenstein bij het praatprogramma Pauw & Witteman om zijn publicatie De intellectuele verleiding. Gevaarlijke ideeën in de politiek te verkopen. In de uitzending wordt een filmpje getoond waarin NRC-columniste Elsbeth Etty hem verwijt als staatssecretaris van Buitenlandse Handel spullen te hebben geleverd voor gifgassen aan het regime van Saddam Hoessein. “Toen hij daarop werd aangesproken heeft hij niet gereageerd. Hij neemt iedereen de maat, maar kan zelf niet tegen kritiek”, voegt ze er aan toe. Bolkestein kijkt weg van het scherm, slikt en wil er niets van weten. Maar als presentator Jeroen Pauw vraagt of ze er nog een volgende criticaster bij zullen halen, antwoordt Bolkestein vol overtuiging: “Ja graag!”.
————————–
CV Frits Bolkestein Geboren: 4 april 1933, Amsterdam Burgerlijke staat: Getrouwd met actrice Femke Boersma. Uit een eerder huwelijk heeft hij drie kinderen, twee zonen en een dochter. Zijn zoon Nico Gabbe Bolkestein verdronk op 2 oktober 2009 voor de kust van Scheveningen. Opleiding: Barlaeus Gymnasium, Amsterdam 1953: Wiskunde aan de Oregon State College in de Verenigde Staten 1955 - 1959: Wiskunde, natuurkunde, filosofie en Grieks aan de Universiteit van Amsterdam 1964: Economie aan de universiteit van Londen 1965: Master Rechten aan de Universiteit van Leiden Loopbaan: 1960-1973: medewerker Shell Groep Midden-Oosten, Azië en Australië, Indonesië en Londen 1973 tot 1976: lid directie Shell Chemie in Parijs 1982 tot 1986: staatssecretaris van Economische Zaken en Buitenlandse Handel 1986 tot 1988: lid Tweede Kamer der Staten-Generaal 1988 tot 1989: minister van Defensie 14 september 1989 tot 21 september 1999: lid Tweede Kamer der Staten-Generaal 1990 tot 1998: fractievoorzitter VVD Tweede Kamer der Staten-Generaal 1999 tot 2004: lid Europese Commissie 2004- heden: Bijzonder hoogleraar 'intellectuele grondslagen van politieke ontwikkelingen aan de Technische Universiteit Delft en Universiteit Leiden 2004-heden: Denktank ‘Bureau Bolkestein’