- Image by Newsphoto! via Flickr
Ronald Olsthoorn
Na de roofmoord op juwelier Fred Hund stelde Burgemeester Eberhard van der Laan snel een daad: preventief fouilleren in Amsterdam West is nu ook toegestaan. Een verkeerde beslissing menen tegenstanders.
“Wegens verbouwing gesloten”, staat er op de pui van juwelierszaak Midyat aan de Jan Evertsenstraat in Amsterdam West. De luiken zijn naar beneden en op de stoep voor zijn zaak overlegt Turkan Asoy (38) met zijn aannemer. Dikkere muren, kogelwerend glas, een DNA-douche en een RVS-deurophanging; het zijn de maatregelen die de ondernemer zelf neemt om te voorkomen dat in het vervolg “dat tuig” nog een keer zijn zaak overvalt.
Zeven jaar is Asoy nu juwelier in de Jan Evertsenstraat, hij kent er iedereen en iedereen kent hem, maar dat mocht niet verhinderen dat hij in die tijd drie keer werd overvallen. De laatste keer op 8 september van dit jaar toen drie jongemannen met een bivakmuts zijn winkel binnenstormden. Ze namen 40.000 euro aan losgeld en sieraden mee, maar Aksoy gaf zich niet gemakkelijk gewonnen. “Het eerste waar ik naar kon grijpen was de sport van een ladder waarmee ik op ze in ben gaan rammen. Schietend vluchtten ze mijn tent uit. Als ik zelf een pistool had gehad, had ik ze doodgeschoten.”
Aksoy heeft er dan ook geen probleem mee dat de burgemeester van Amsterdam, Eberhard van der Laan (PvdA) onlangs besloot dat er vanaf 1 november in West preventief gefouilleerd gaat worden. De maatregel werd al eerder toegepast in andere ‘kwetsbare gebieden’ van de stad om het wapenbezit en het aantal geweldsincidenten terug te dringen. Dat preventief fouilleren nu ook in West is toegestaan, kan niet los worden gezien van de moord op Fred Hund, een collega-juwelier van Aksoy in de Jan Evertsenstraat die op 7 oktober na een worsteling met een van de overvallers van zijn zaak dodelijk in zijn buik werd geschoten.
Of zoals Van der Laan het zelf in de Volkskrant zei: “We worden allemaal liever in onze privacy geschonden dan dat een van onze mede-Amsterdammers wordt neergeschoten.” Niettemin ligt preventief fouilleren politiek gevoelig en zetten deskundigen vraagtekens bij de effectiviteit van dit ingrijpende middel.
Het verzet tegen invoering kwam in de eerste plaats vanuit het stadsdeel zelf. Sven Meeder is voor GroenLinks woordvoerder veiligheid in West en stelde samen met D66 een motie op tegen preventief fouilleren. De motie werd aangenomen, maar daar trok Van der Laan zich niets van aan. Meeder: “Wat mij stoorde in de discussie was dat gedaan werd alsof GroenLinks blijft hangen in oude, versleten linkse dogma’s. Maar het zijn niet eens zozeer de principiële argumenten tegen preventief fouilleren die voor ons zwaar wegen, maar de praktische: het is gewoon niet de oplossing voor de problemen in West. Maar ja, de burgemeester wil kennelijk niet te boek staan als ‘een theedrinker’.”
Preventief fouilleren: wat levert het op?
De laatste jaren is er preventief gefouilleerd in delen van Oost, Zuidoost en Centrum. Vorig jaar voerde de politie 75 grootschalige preventieve fouilleeracties uit in Amsterdam. Daarbij werden 33.196 personen en 2.886 voertuigen doorzocht. 143 keer leidde dat tot een arrestatie; in 38 van deze gevallen was dat een arrestatie in het kader van de Wet Wapens en Munitie. In de andere gevallen betrof het “positieve bijvangsten” als overtredingen van de Opiumwet, overtreding van een gebiedsverbod en illegale vreemdelingen. Er werden 706 wapens in beslag genomen, waarvan 6 scherpschietende vuurwapens, 6 nepwapens en 583 steekwapens.
In Amsterdam deden zich vorig jaar 4.621 wapenincidenten voor, met een hoge concentratie in het Centrum (21 procent) en Zuidoost (19 procent) blijkt uit onderzoek van onderzoeksbureau IVA. Maar ook West (22 procent) scoort hoog met de kanttekening dat het geweld zich concentreert in bepaalde delen en dat het om relatief veel bedreigingen en eenvoudige mishandelingen gaat. Naar aanleiding van het rapport kreeg West het advies te kiezen voor een gerichte aanpak om de wapenincidenten in de ‘hot spot-gebieden’ te bestrijden. Niettemin heeft burgemeester Van der Laan besloten dat er vanaf 1 november ook in West preventief gefouilleerd gaat worden.
Sinds 2002 kan de burgemeester van Amsterdam delen van de stad aanwijzen als ‘een veiligheidsrisicogebied’. Dit zijn voor iedereen toegankelijke gebieden waar relatief veel geweldsdelicten voorkomen en waar een dreiging bestaat van (vuur)wapens. De Officier van Justitie kan vervolgens bevelen tot een preventieve fouilleeractie waarbij kleding, vervoersmiddelen en bagage worden onderzocht op de aanwezigheid van wapens. Het doel van de preventieve fouilleringen: mensen ertoe bewegen hun wapens thuis te laten.
Van der Laan rechtvaardigt zijn beslissing met cijfers (zie ook het kader). West blijkt in 2009 het grootste aantal ernstige schiet- en steekpartijen per vierkante kilometer van de stad te tellen, namelijk 46. Op de voet gevolgd door Zuidoost (44) en de Amsterdamse binnenstad (34). “Ja maar”, riposteert Meeder, “in ene telt het aantal inwoners niet meer mee. Het maakt nogal wat uit of je met 50.000 mensen op twee vierkante kilometer woont – zoals in sommige delen van West – of dat je met minder mensen op een grotere oppervlakte woont, zoals in Nieuw-West. Daarbij, in afwijking van het Centrum en Zuidoost, vindt het geweld in West veel meer binnenshuis plaats. En ik vraag me af of er ook preventief gefouilleerd gaat worden achter de voordeur.”
Meeders argumenten sorteerden geen effect bij de burgemeester die op dit terrein zijn eigen koers kan varen en geen rekening hoeft te houden met het oordeel van het stadsdeelbestuur. Van der Laan hoeft officieel ook geen rekening te houden met de gemeenteraad, maar goedkeuring van de raadsleden is wel wenselijk. Tijdens een roerige raadsvergadering stemde een meerderheid uiteindelijk voor, ondanks het verzet van GroenLinks, D66 en SP.
Volgens ingewijden was Van der Laans eigen PvdA ook verdeeld over dit vraagstuk, al zegt Geke van Velzen, het PvdA-raadslid dat over de openbare orde en veiligheid gaat, dat de fractie geen twijfel kende. “Er zijn dit jaar in West al zeventig overvallen gepleegd, preventief fouilleren heeft zijn waarde bewezen in het verleden in andere delen van de stad, dus waarom dat ook niet toepassen in West om het geweld terug te dringen? Het is jammer dat het bestuur van West het daar niet mee eens is, maar volgens ons denken de inwoners daar zelf anders over.”
Luud Schimmelpennink zit ook in de gemeenteraad namens de PvdA, hij had in aanloop naar het besluit wel bezwaren.. “Een aantal van ons had het er moeilijk mee; ze zitten toch aan je lijf hè. Maar er is ons verzekerd dat er pas tot preventief fouilleren wordt overgegaan als andere middelen, zoals meer politie, niet helpen. Toen heb ik mijn bezwaren laten varen.”
Van der Laan is zich bewust van de gevoeligheden, zo zit hij een college voor waarin de GroenLinks-wethouders André van Es en Maarten van Poelgeest te kennen hebben gegeven principieel tegen preventief fouilleren te zijn en te blijven. “Daarom zijn de objectieve criteria zo belangrijk”, zegt zijn woordvoerder. De burgemeester zal de effectiviteit van de maatregel daarom nauwkeurig controleren. “Jaarlijks kijken we of de aangewezen gebieden nog altijd onveilig zijn en of het preventief fouilleren werkt”, zegt zijn woordvoerder. “Op basis daarvan besluiten we of we doorgaan of niet. Het is geen maatregel met een open einde of zo.”
“Dat is het wel”, reageert de Rotterdamse strafpleiter Inez Weski. “De ervaring leert hier dat die gebieden zich uitbreiden als een inktvlek, juist omdat de resultaten zo tegenvallen. Het is hier in Nederland geen East LA, niet iedereen heeft een wapen op zak en degenen die dat wel hebben en er echt wat mee van plan zijn lopen heus niet zomaar in een winkelstraat een politiefuik in.”
Sinds 2002 wordt er in Amsterdam preventief gefouilleerd. Eerst in de Bijlmer om ervoor te zorgen dat rivaliserende bendes elkaar niet meer op straat neerschoten. Tegelijkertijd werd het preventief fouilleren op wapenbezit in een deel van de binnenstad ingevoerd om het uitgaansgeweld in te dammen. Later volgde een gebied in Oost dat te maken had met drugs gerelateerd geweld. En nu dus West met de gewapende overvallen op winkels die de laatste tijd het nieuws domineren.
Opvallend is dat er nog nooit een wijk is verwijderd van de lijst met gebieden waar preventief gefouilleerd wordt; er zijn er steeds meer bijgekomen. Maar volgens Geke van Velzen is het een karikatuur om te zeggen dat de politie straks in de hele stad zomaar aan je lijf mag plukken. “Er wordt nu op 6 procent van het Amsterdams grondgebied gefouilleerd, straks is dat acht procent.”
Volgens Weski is het betasten van iemands lijf en leden zonder enige strafrechtelijke aanleiding een aantasting van iemands lichamelijke en geestelijke integriteit, een grondrecht dat is gewaarborgd in internationale mensenrechtenverdragen. “Ik vind preventief fouilleren op zichzelf dus al ontoelaatbaar. Er zijn natuurlijk voorwaarden voor de uitoefening, maar in de praktijk worden mensen met een kleurtje er eerder uitgepikt dan de blanke medemens.”
“Wij gaan onwillekeurig en aselectief te werk”, weerspreekt Ebe van der Land van de Amsterdamse politie. Hij legt uit hoe de politie te werk gaat. “Eigenlijk kun je het vergelijken met een fietsverlichtingcontrole. Wij krijgen straks toestemming om in een periode van vierentwintig uur controles uit te voeren. Daarbij fouilleren wij iedere vierde persoon die voorbijkomt. Als de vierde persoon een zwangere vrouw is en de derde een man van twee bij twee meter, dan nog houden wij alleen de zwangere vrouw aan. Indien nodig pakken we mensen op en bij lichtere vergrijpen handelen we het op straat af.”
“En zo”, zegt Weski, “wordt er een vangnet over de bevolking gespannen. Het gaat vaak allang niet meer om alleen wapenbezit, nee, er wordt een koppeling gemaakt met de belastingdienst, de vreemdelingendienst en er wordt gekeken of er nog boetes openstaan. Kortom, onder het mom van de veiligheid gaat de uitvoerende macht zijn boekje ver te buiten.” Weski beziet vanuit Rotterdam het bewind van haar voormalige confrère Eberhard van der Laan met zorg. “Het is wel duidelijk dat Eberhard zijn sporen niet als strafrechtadvocaat heeft verdiend.”
Met zijn ferme optreden richting krakers, relschoppers en vechtsportgala’s heeft Van der Laan intussen het imago van ‘de Giuliani aan de Amstel’ verworven. Van der Laan herkent zich er niet in. Zijn woordvoerder: “De burgemeester wil boven iedere politieke discussie staan en streeft maar een belang na: dat van Amsterdam.”
En dus draait Van der Laan niet om de hete brij heen als hem wordt gevraagd waarom hij denkt dat de raadsleden van GroenLinks, SP en D66 zich verzetten tegen preventief fouilleren: omdat de Marokkanen in West zich niet graag laten fouilleren, dat zou stigmatiserend werken. Van der Laan kan er geen begrip voor op brengen, zei hij in de Volkskrant. Immers, de Surinamers, Antillianen en ‘zwarte’ Afrikanen in Zuidoost worden toch ook gefouilleerd?
Het is tegen het zere been van GroenLinks in Amsterdam. Sven Meeder: “Van der Laan gaat voorbij aan de verschillende oorzaken van het geweld in Zuidoost en in West. In de Bijlmer waren het schietgrage bendes die tegenover elkaar stonden, hier in West is het geweld gerelateerd aan de overvallen. Wij weten welke kleine groep die moeilijkheden veroorzaakt en die groep moet door de politie gericht aangepakt worden. Maar daarnaast is er een grotere groep van allochtone jongeren die we met veel pijn en moeite in het vizier van de hulpinstanties hebben gekregen. Als je die nu op straat gaat lastigvallen met onnodige fouilleeracties, heb je grote kans dat je ze kwijt bent.”
Schuin tegenover de juwelierszaak van Turkan Asoy zit Alladin’s Notenhoek, de winkel van Joop en Gerrie Sierat die ze nu al ruim vijfentwintig jaar in de Jan Evertsenstraat runnen. Achter de notenbar staat Gerrie. Ze was er kapot van, die dag dat Fred Hund werd doodgeschoten, en ze kan zich niet herinneren ooit zo hard te hebben gehuild. Maar ze ergerde zich ook aan het beeld dat vervolgens in de media ontstond over ‘haar’ straat. “Ik voel me hier wél veilig. Ik verkoop dan wel noten en geen diamanten, maar het is hier echt geen wild-west hoor. Begin jaren negentig misschien, toen de bloedspetters op mijn ramen zaten omdat ze elkaar hier voor het minste of geringste omlegden. Maar nu? Ik zie juist steeds meer yuppen in mijn winkel.”
Gerrie Sierat wil de problemen van de laatste tijd niet bagatelliseren en het heeft ook op haar een grote impact gehad, maar ze zoekt de oplossing vooral in het gezonde verstand. “Mensen moeten gewoon meer met elkaar lullen, en dan heb ik het over iedereen: politie, winkeliers, de gemeente en bewoners. Zodat je elkaar kent en weet wat de ander doet. Cameratoezicht als de mensen winkelen? Liever niet, een beetje eng.”
Het veiligheidsgevoel van Gerrie Sierat komt niet helemaal uit de lucht vallen. Uit het onderzoek waarop Van der Laan de invoering van preventief fouilleren baseert, blijkt ook dat ten opzichte van 2004 het aantal geweldsincidenten (dus niet alleen de ernstige, maar ook de eenvoudige mishandelingen) in West is afgenomen met 9 procent (van 329 naar 298). “Het is dan ook een illusie om te denken dat je met repressie veiligheid kunt afdwingen”, zegt Inez Weski. “Politici kunnen beter tijd en moeite steken in het verbeteren van de leefomstandigheden van mensen zodat ze iets moois van hun leven kunnen maken.”
