Amsterdam zegt 'ja' en schudt 'nee'

Amsterdam is notoir ongehoorzaam aan Den Haag. Toch lijkt het of de hoofdstad met Van der Laan en de VVD een bravere weg is ingeslagen. Of bieden twee liberale wethouders juist mogelijkheden?

Gaat Amsterdam de kraakwet uitvoeren of niet? Het stadhuis zegt ‘ja’ en schudt ‘nee’. Er wordt weliswaar meer ontruimd, maar burgemeester Eberhard van der Laan zegt er meteen bij dat bepaalde panden pas aan de beurt komen als “de politie mankracht over heeft”. Een eigen interpretatie van de wet, want de hoofdstad is niet blij met de regels uit Den Haag. En dat is niet de eerste keer, Amsterdam is notoir eigenwijs. Kan dat eigenlijk zomaar, ongehoorzaam zijn als stad? En blijft Amsterdam de komende jaren eigenzinnig onder het gezag van Van der Laan?
Meningsverschillen tussen Amsterdam en het centrale gezag gaan terug tot de tijd dat er nog nauwelijks centraal gezag was. Maar ook in de afgelopen vijf jaar alleen is de vlam een paar keer flink in de pan geslagen. Zoals in 2006, toen toenmalig minister van Financiën Gerrit Zalm (VVD) Schiphol wilde privatiseren. De staat wilde aandelen verkopen, maar daarvoor was de toestemming nodig van aandeelhouder Amsterdam. Terwijl wethouder Lodewijk Asscher (PvdA) van Financiën er nog maar net zat, moest hij Zalm gaan vertellen dat Amsterdam de privatisering geen goed idee vond. De stad zou niet instemmen met de verkoop van de aandelen.

Zalm liet het hier niet bij zitten. Hij zette een zwaar machtsmiddel in van het Rijk om op te treden tegen een gemeente. Hij liet de tegenstem vernietigen met een Koninklijk Besluit. Ben Olivier, universitair docent bestuursrecht aan de Universiteit van Amsterdam, vertelt dat het recht hiertoe vastligt in de grondwet. “Maar daar staat ook dat een gemeente in beroep kan gaan bij de Raad van State.” Dat deed de gemeente ook in dit geval. Tot een uitspraak van de Raad van State is het niet gekomen: toen minister Wouter Bos (PvdA) aantrad als minister van Financiën was de privatisering van Schiphol van de baan.

Conflicten

In 2007 ontstond er een conflict tussen Amsterdam en Den Haag over fietsverlichting. De wet was niet voorzien in het gebruik van losse lampjes, dus iemand met een lampje aan zijn jas of aan zijn rugzak kon toch een bekeuring krijgen. De Raad van hoofdcommissarissen stuurde in 2007 een brief aan alle politiekorpsen dat deze regel letterlijk gehandhaafd moest worden. De politie in Amsterdam was één van de korpsen die geen zin hadden verlichte fietsers te bekeuren. Toenmalig minister Guusje ter Horst (Binnenlandse Zaken, PvdA) bemoeide zich met de kwestie, en wilde dat er één lijn werd getrokken. Maar welke lijn, dat wist ze niet zeker. Olivier: “Soms sluit een wet niet meer aan bij de tijd. Handhavers van die wet oefenen dan druk uit op Den Haag om de wet aan te passen. Dat is in dit geval ook gebeurd.” Resultaat: losse fietslampjes zijn nu overal toegestaan.

Ook over de opvang van asielzoekers lag Amsterdam overhoop met Den Haag. Per januari 2010 moet het Rijk ervoor zorgen dat uitgeprocedeerde asielzoekers worden opgevangen en uiteindelijk vertrekken. De gemeente mag ze geen onderdak meer bieden. Maar Amsterdam was één van de gemeenten die een uitgeprocedeerde moeder met kind niet op straat lieten slapen. Olivier: “Meestal is zo’n conflict op te lossen door via het schrijven van brieven druk uit te oefenen. Het Rijk heeft natuurlijk altijd de mogelijkheid om aan de koordjes van de financiën te trekken, en om daarmee te dreigen.” Het opvoeren van de druk en onderhandelen werkte in dit geval aardig volgens Olivier: “De opvang van asielzoekers is al aanmerkelijk minder dan een paar jaar geleden.” Mocht het niet werken, dan kan het Rijk het besluit van de gemeente vernietigen.

Als gemeenten dan nog niet willen luisteren, kan er naar het zwaarste geschut worden gegrepen. “In het uiterste geval zou de regering een gemeentebestuur af kunnen zetten. Er wordt dan een regeringscommissaris naar de gemeente gestuurd, om orde op zaken te stellen. De laatste keer dat dat gebeurde was tijdens de Koude Oorlog, naar de Groningse en rode gemeente Finsterwolde.”

Een ander voorbeeld van een conflict is dat van de coffeeshops. De regering van CDA, PvdA en ChristenUnie sprak af dat coffeeshops vlakbij scholen moesten sluiten. Maar de toenmalige burgemeester Job Cohen voelde daar niets voor. Hij zou wel andere maatregelen nemen om softdrugs onder jongeren terug te dringen. In dit geval is het voor het kabinet extra lastig een gemeente tot meewerken te dwingen. Olivier: “Het grote probleem met softdrugs is dat coffeeshops gewoon verboden zijn. Je kunt er dus geen wet over uitvaardigen. De Raad van State, die adviseert over wetten, zal zeggen dat die coffeeshops er helemaal niet horen te zijn.” In dit geval moet vooral met wederzijds onderhandelen en druk uitoefenen resultaat geboekt worden, denkt Olivier. Karel Berkhout, verslaggever in Amsterdam voor NRC Handelsblad, begrijpt het standpunt van de stad wel: “Amsterdam heeft de meeste coffeeshops, waarvan er veel zouden moeten sluiten. Bovendien wordt er al ontzettend streng gecontroleerd. Er wordt bijna nooit een minderjarige aangetroffen, maar toch komen ze aan drugs. Kennelijk is er een ander probleem.”

Anti-stad

Berkhout denkt dat Amsterdam zo vaak dwarsligt, omdat de stad ook vaak het hardst getroffen wordt. “Amsterdam heeft de meeste kraakpanden en zou heel wat mankracht vrij moeten maken om die allemaal te ontruimen. Zo krijgt Amsterdam nog wel eens het gevoel dat Den Haag niet genoeg rekening houdt met de noden van de grote stad.” Leon Deben, die aan de Universiteit van Amsterdam lesgeeft over het sociale klimaat in Amsterdam ziet dat ook. “De afgelopen vijftig jaar heeft het CDA bijna altijd in de regering gezeten. En dat is toch een partij van de landbouwgebieden, daar zit een anti-stadstoon in.” Deben merkt op dat de eigenzinnigheid van Amsterdam teruggaat tot de tijd waarin Willem van Oranje tegen de Spanjaarden streed. “Amsterdam voegde zich pas heel laat bij de Prins. Tot die tijd was het altijd een autonome stad geweest.” Tegenwoordig is een autonome positie moeilijker te handhaven volgens Deben. “Amsterdam is financieel afhankelijk van Den Haag, en geld is macht.”

Dat heeft Amsterdam bij de Noord/Zuid-lijn aan den lijve ondervonden. Journalist Berkhout: “De Noord/Zuid-lijn was echt een alleingang van de gemeente Amsterdam. De gemeente zei eigenlijk: dat doen wij wel even. Het Rijk werd wel geconsulteerd, maar Amsterdam was leidend. Den Haag dacht daardoor: als je het zo goed weet, regel het dan ook zelf maar. Daar sprak een zekere irritatie uit. Nu heeft het Rijk geen enkele behoefte om bij te passen. Amsterdam is 100 procent probleemeigenaar van de metro.”

Met de krakers probeert Van der Laan volgens Olivier “kool en geit te sparen”. Van der Laan legt zijn achterban uit dat de wet nu eenmaal voor heel Nederland geldt, dus ook voor Amsterdam, maar hij probeert ook in Den Haag begrip te kweken voor de Amsterdamse situatie. De burgemeester zal prioriteiten moeten stellen. Berkhout verwacht niet dat het lukt om met zes ontruimingsdagen per jaar (nu zijn het er drie) alle 200 kraakpanden te ontruimen: “Je doet misschien zeven panden per dag. Dan ben je nog wel even bezig. Ook de politie heeft al gezegd dat er dertig panden zijn waar ze echt van af wil. Die staat niet te dringen om de rest van de gekraakte woningen aan te pakken.”

Toch klinkt Van der Laan al een stuk gezagsgetrouwer dan Cohen, die zei dat het verbod niet actief gehandhaafd zou worden. “Dat komt natuurlijk ook door de VVD in het college”, zegt Berkhout. “Hoewel het een relatief linkse VVD is, zegt die partij toch: regels zijn regels.”

Is het dan afgelopen met de recalcitrante hoofdstad? Is het alleen maar grootspraak als Asscher zegt dat het regeerakkoord “gedreven is door rancune jegens de grote stad”? Zal Amsterdam gewoon keurig alle maatregelen uitvoeren? Dat valt nog te bezien. NRC-journalist Hubert Smeets, die Amsterdam jarenlang volgde voor de krant, wijst erop dat de VVD in het college ook voordelen kan hebben voor Amsterdam.

Breekijzer

Smeets vergelijkt de situatie van nu met die van 1978. Toen zat het CDA zowel in het college van Amsterdam als in het kabinet, zoals de VVD nu. En de PvdA zat toen ook op landelijk niveau in de oppositie. Over toenmalig CDA-wethouder Enneüs Heerma zegt Smeets: “Hij was een postillion d’amour tussen de gemeente en de regering. Schaefer (PvdA-wethouder in Amsterdam) en hij waren onafscheidelijk.”

Smeets ziet nu een zelfde soort taak weggelegd voor VVD-wethouder Eric van den Burg, die samen met wethouder Eric Wiebes zijn partij vertegenwoordigt in het college. Smeets denkt dat de landelijke VVD wel een beetje mee zal buigen als een collega uit Amsterdam er om vraagt. “Zolang de VVD in het college blijft is dat natuurlijk een prachtig breekijzer om de regering mee open te krijgen. Dan is er in Den Haag misschien nog wel een potje te vinden voor de Noord/Zuid-lijn. En dan maakt de VVD er vast niet zo’n groot punt van om het openbaar vervoer in de stad bij het GVB te laten. Asscher moet maar eens goed kijken naar die verhouding tussen Schaefer en Heerma, en niet de VVD de stuipen op het lijf jagen.”

Toch denkt Smeets niet dat het college in Amsterdam een gemakkelijk klus krijgt aan het uitvoeren van het regeerakkoord. “Met het huurbeleid wordt Amsterdam echt hard geraakt.” Smeets doelt op de maatregelen van het kabinet die scheefwonen tegen moeten gaan. Mensen die in een sociale huurwoning wonen en sindsdien meer zijn gaan verdienen moeten een stuk meer huur gaan betalen. Nog bovenop het inflatiepercentage kan de huur met 5 procent stijgen. Smeets: “Het huurbeleid wordt de lakmoesproef. Met GroenLinks in de coalitie zal dat zeker voor spanningen zorgen. Ik ben heel benieuwd hoe ze dat aan gaan pakken.”

En het huurbeleid is niet het enige probleem voor Amsterdam in het regeerakkoord. Het nieuwe kabinet wil de stadsdeelraden afschaffen, en de afstand tussen coffeeshops en scholen moet nog groter worden, geen 250 meter, maar 350 meter. Om de shop binnen te komen, heb je bovendien een speciale pas nodig. En hoewel er nog niet over is gesproken, zou het Schiphol-dossier ook zomaar weer geopend kunnen worden nu Wouter Bos niet meer op Financiën zit. Hubert Smeets: “De gemeente zal een heel subtiel spel moeten spelen van in de pas lopen en eisen stellen. Het worden absoluut interessante jaren.”