Nadat er in 2005 brand uitbrak in een vreemdelingendetentiecentrum op Schiphol, ontstond felle kritiek op de omstandigheden van vreemdelingen in gevangenissen. Nu, vijf jaar later, is de situatie nauwelijks verbeterd.
“Ik werd opgesloten in een donkere cel onder de grond”, vertelt Sutharshan Poobalisingam, politiek vluchteling uit Sri Lanka. Hoe lang hij daar zat, weet hij niet meer. “Ze kwamen me halen voor verhoor. Heel overweldigend. Ik begreep niet wat er gebeurde en wat ze wilden horen.” Uiteindelijk zat Poobalisingam in 2006 tien maanden vast in het detentiecentrum op Schiphol-Oost.
Mensen die zonder de juiste papieren aan de grens van Nederland worden aangehouden, komen in afwachting van hun uitzetting vast te zitten in het grenshospitium. Terwijl de Dienst Terugkeer en Vertrek hun uitzetting voorbereidt, zitten ze in een cel met een stapelbed, een wc’tje en een douche. Hoe lang ze moeten blijven, is onbekend. In 2009 was dat gemiddeld 97 dagen. “Ze vertellen je niks”, zegt Afework Nigussie, een man uit Ethiopië die in verschillende detentiecentra heeft vastgezeten. “Het is heel onduidelijk. Wij zijn geen criminelen maar zo worden we wel behandeld.”
Niet alleen mensen die aan de grens worden aangehouden komen in vreemdelingendetentie terecht. Ook mensen die al in Nederland verblijven en zonder geldige papieren worden aangehouden door de politie, worden in afwachting van hun uitzetting in de detentiecentra vastgezet. Voor hen geldt een iets strenger regime.
Na een brand in detentiecentrum Schiphol in oktober 2005 laaide de kritiek op vreemdelingendetentie op. Bij deze brand kwamen elf vreemdelingen om het leven. Vijftien mensen, onder wie enkele bewakers, raakten gewond. Er kwam veel kritiek op het gebrek aan voorzieningen in de vreemdelingendetentiecentra, het opsluiten van minderjarigen en de onzekerheid over de verblijfsduur. Critici spraken van ernstige mensenrechtenschendingen. Is er iets veranderd sinds de Schipholbrand?
In 2006 oordeelde een door de Tweede Kamer in het leven geroepen commissie dat de Immigratie en Naturalisatie Dienst (IND) asielaanvragen in de 48-uursprocedure te snel en daardoor onzorgvuldig behandelde. Sinds 1 juni van dit jaar is de asielprocedure daarom aangepast. Op het aanmeldcentrum neemt de IND nu meer tijd voor het onderzoek. De asielzoeker, die tegenwoordig ‘vreemdeling’ wordt genoemd, krijgt een rustperiode van zes dagen, waarin gesprekken plaatsvinden met de vreemdelingenpolitie en Vluchtelingenwerk. Ook krijgen ze een medische controle en een eerste gesprek met een advocaat.
Vreemdelingenbewaring in Nederland
In 1982 besloot de overheid om asielzoekers die geen of weinig kans maken op een verblijfsvergunning op te vangen in transitruimte van Schiphol. Een aantal jaar later wordt
het Verblijfscentrum Schiphol-Oost geopend. Sindsdien zijn er steeds meer inrichtingen
gebouwd, die uitsluitend zijn bedoeld voor grensdetentie of vreemdelingenbewaring. Inmiddels zijn er ruim 3000 plaatsen voor vreemdelingendetentie.
Deze ontwikkeling is door mensenrechtenorganisaties positief ontvangen. Trudy van der Wielen van Vluchtelingenwerk maakt wel een kanttekening: “Het aanmeldcentrum op Schiphol is er niet op ingericht mensen zo lang vast te houden. Het is een wachtruimte”, zegt ze. “Een gesloten wachtruimte.” Daarom is ervoor gekozen om de rustperiode voor asielzoekers die via Schiphol binnenkomen tot twee a drie dagen terug te brengen. “Van een rustperiode kun je dan niet meer spreken.”
Slechte behandeling
De kritiek op vreemdelingenbewaring is velerlei. “Ze spelen een psychologisch spelletje met je”, zegt een jonge man uit West Afrika. “Als je niet sterk bent, dan breek je.” Na zijn studie vluchtte hij op een vals Frans paspoort het land uit. Via een transit in Nederland kwam hij in de grensgevangenis terecht. Een jaar geleden is hij vrijgelaten en kreeg hij 24 uur om het land te verlaten. Sindsdien is hij samen met een advocaat een nieuw zaak aan het voorbereiden. In februari hoopt hij met een studie te beginnen en om zijn kansen daarop niet te saboteren doet hij anoniem zijn verhaal. “Ze hebben me erg slecht behandeld. Ik werd gek, kon niet meer slapen.”
Afework Nigussie is in 2001 Ethiopië ontvlucht omdat hij in gevaar was. “Ik ben zanger en schrijf teksten die gaan over mijn land”, vertelt hij. “Dan kom je in problemen, want de overheid houdt niet van kritiek. Om vrij te zijn ben ik gevlucht.” Bij aankomst in Nederland werd hij vastgezet. “Ze leken mijn verhaal niet te geloven. Ik begreep het niet. Ik begreep niet waarom ik de gevangenis in moest terwijl ik niets fout had gedaan.”
Nigussie heeft inmiddels een verblijfsvergunning en durft nu zijn verhaal vertellen.“Omdat veel Nederlanders niet weten wat er gebeurt”, zegt hij. Dat is ook niet zo gek, want er komt weinig nieuws naar buiten. Leden van de bezoekgroep moeten voordat ze naar binnen gaan beloven niet met de media te praten. Vluchtelingenwerk, dat een kantoor heeft in het detentiecentrum, is voorzichtig met kritiek, omdat hun positie daar niet gegarandeerd is. Hulpverleners houden vaak in het belang van hun cliënten hun mond en al staat de directie ‘open’ voor journalisten, het is niet makkelijk iemand te spreken te krijgen.
Laatste middel
Een detentiecentrum voor vreemdelingen is niet te onderscheiden van een reguliere strafgevangenis. Hoge muren, prikkeldraad, gewapend glas en detectiepoortjes bij de ingang; “De opsluiting in een penitentiaire inrichting versterkt het beeld dat illegalen ook criminelen zijn”, zegt emeritus hoogleraar vrijheidsbeperking en vrijheidsontneming Anton van Kalmthout daarover. “Daarbij wordt vergeten dat deze opsluiting geen strafrechtelijk doel heeft.”
Vreemdelingenbewaring is alleen bedoeld om vreemdelingen beschikbaar te houden voor uitzetting. Volgens de vreemdelingenwet mag detentie alleen ingezet worden als ultimum remedium, een uiterst middel. Maar uit onderzoek blijkt dat minder ingrijpende manieren om de vreemdelingen in de buurt te houden, zoals een meldplicht, zelden worden toegepast.
In een normale strafgevangenis worden mensen voorbereid op terugkeer in de samenleving. Ze mogen werken, kunnen een opleiding volgen en gaan op proefverlof voordat hun straf er op zit. “In het grenshospitium is dat niet zo”, vertelt een man die op Schiphol-Oost werkt en anoniem wil blijven. “Vreemdelingen worden onder druk gezet om vooral maar mee te werken aan hun uitzetting. Intimidatie is het. Dan wordt er gedreigd dat mensen nog heel lang vast blijven zitten als ze niet terugkeren naar hun eigen land.”
“Het wachten, de onzekerheid en de angst voor uitzetting, dat is het ergste”, zegt Nigussie. “Je bent voortdurend bang dat de politie komt om je uit te zetten. Ze kwamen altijd heel vroeg, met vijf of zes man en knuppels.” Ook Sutharshan Poobalasingham was getuige van gewelddadige uitzettingen. “Vooral die van een Afrikaan van mijn afdeling herinner ik me goed. Ze deden plastic over zijn mond, bonden zijn benen bij elkaar en voerden hem met vier man af als een postpakketje.”
Mensenrechten
Volgens asieladvocaat Frans-Willem Verbaas is er sprake van “systematische mensenrechtenschendingen”. De advocaat neemt geen blad voor de mond: “Vooral over vervoer krijg ik veel klachten.” Als mensen vervoerd worden naar een ziekenhuis, gebeurt dat vaak met koppelboeien -handboeien die aan een gordel vastzitten- en broekstokken. “Dat mag alleen als daar een goede reden voor is”, meent Verbaas. “Laatst had ik een blinde cliënt die op deze manier vervoerd werd. Dat is buitenproportioneel. Zijn ze nou echt bang dat hij zal vluchten? Ze zijn gewoon geobsedeerd door veiligheid.”
“Voor en na het vervoer worden de vreemdelingen gevisiteerd”, vertelt Verbaas. “De vernedering, de angst voor deze behandeling doet veel mensen besluiten dan maar niet naar de dokter te gaan”, vertelt Verbaas. Terwijl er wel veel vraag is naar medische zorg. In de instellingen is daarom een huisarts aanwezig en verpleegkundigen zijn op Schiphol-Oost 24 uur per dag oproepbaar. Voor verder onderzoek of behandeling van een specialist kunnen de vreemdelingen onder toezicht naar een ziekenhuis.
De Inspectie voor de Gezondheidszorg constateerde in 2008 dat de medische dienst goed functioneert. Toch komen er vooral over medische zorg veel klachten binnen bij het onafhankelijke meldpunt vreemdelingendetentie. “Mensen klagen dat ze geen medicijnen krijgen”, vertelt Mieke Kox van het meldpunt. “En dat ze lang moeten wachten voordat de dokter komt.”Als iemand een dokter wil zien, moet hij een verzoekbriefje invullen en laten ondertekenen door een bewaker. Het feit dat de bewaker ziet wat de klacht is, schrikt sommige mensen af. “Verder maken we ons zorgen over kwetsbare groepen”, zegt Kox. “Ouderen en geestelijk zieken bijvoorbeeld. Die zitten ook gewoon vast.”
Klachten
De behandeling in detentie was voor de jonge man uit West-Afrika reden om veelvuldig te klagen. “Ik weet wel hoe ik een protest organiseer. Dat deed ik in mijn eigen land ook al.” Samen met medegevangenen schreef hij brieven en petities. “Maar pas als we protesteerden kregen we een reactie. Vorig jaar zijn we daarom in hongerstaking gegaan. Toen stopten ze ons in isoleercellen. Naakt, of nou ja, in een soort jurk en zonder ondergoed.”
Er komen steeds minder klachten over isolatiecellen, maar advocaat Verbaas is er niet gerust op. “Isolatie wordt nog steeds te vaak en veel te snel toegepast. Het is bijvoorbeeld standaard om hongerstakers in een isolatiecel te stoppen. Zogenaamd om ze dan beter in de gaten te kunnen houden. Er is geen enkele medische reden om mensen 23 uur per dag op te sluiten in een kleine cel, waarvan het raam uit mat glas bestaat, het beddengoed alleen ’s avonds wordt binnengebracht en het licht altijd aan is, omdat anders de camerabeelden geen zin hebben.” Verbaas maakt zich hier boos over. “In feite straf je mensen voor het uiten van hun ontevredenheid. In een beschaafd land als Nederland zou dit niet moeten mogen.”
Vreemdelingen in detentie kunnen wel officieel hun beklag doen over de omstandigheden waaronder ze zijn opgesloten. De meeste klachten gaan over de manier waarop bewakers met de gevangenen omgaan of komen van mensen die in isolatie zijn gezet, blijkt uit een inspectierapport van het Ministerie van Justitie. Het Europese Comité ter voorkoming van onmenselijke bestraffing (CPT) oordeelde in 2007 dat de officiële klachtenprocedure niet toereikend was: misstanden werden niet altijd ontdekt en onderzocht.
Van de 56 klachten die in 2009 in het detentiecentrum Schiphol-Oost werden ingediend, zijn er elf in overweging genomen. Geen van de klachten werd binnen de wettelijke termijn van vier weken behandeld. De gemiddelde behandeling duurde 113 dagen, langer dan de periode dat de meeste vreemdelingen in detentie zitten. Het rapport meldt verder dat 12% van de klachten werd ingetrokken, 9% niet-ontvankelijk verklaard, 9% werd met onbekende redenen niet behandeld.
Dagprogramma
Verveling is de grootste kwaal in vreemdelingendetentie. Iedereen heeft er last van. “Ik zat de hele dag alleen maar te dammen”, vertelt de jongen uit West-Afrika. “Knettergek wordt je daar op een gegeven moment van. Vooral ook omdat we niet wisten hoe lang het nog zou duren. We hebben toen geprotesteerd door te weigeren onze cel weer in te gaan. Daar schrokken ze wel van. Toen hebben ze een tijdje de fitnessruimte voor ons open gedaan.”
Sutharshan Poobalasingam was blij dat er in het detentiecentrum op Schiphol-Oost “zelfs een bibliotheek was”. Daar mogen de gevangenen een keer in de week naartoe. Ook is er een recreatieprogramma van 18 uur per week. De inspectiedienst van het ministerie van Justitie is daar kritisch over: “Het activiteitenprogramma bestaat voornamelijk uit ‘recreëren’. Dit komt in de praktijk neer op doelloos rondlopen over de gang en hangen in de gemeenschappelijke ruimte.” Buiten sporten wordt in de winter vaak afgelast en er is dan lang niet altijd een alternatief. Afework Nigussie was sowieso niet zo te spreken over het sportprogramma: “Dat kon alleen af en toe een half uurtje. Ben je net warm, moet je alweer naar binnen.”
Sinds april 2009 hebben de vreemdelingen in plaats van een uur, recht op twee uur bezoek per week. Daarnaast hebben de vreemdelingen recht op bijstand van een geestelijke van eigen geloof. In het detentiecentrum op Schiphol is er sinds begin dit jaar echter geen Imam meer. Een medewerker: “De priester moet in één dag per week een dienst voorbereiden en ook nog eens alle persoonlijke gesprekken met de vreemdelingen voeren die daar behoefte aan hebben.”
Illegaal verblijf strafbaar
De omstandigheden in de detentiecentra als Schiphol-Oost zijn sinds de Schipholbrand amper verbeterd. Verveling en onzekerheid zijn nog steeds aan de orde van de dag. Ook met kritiek van de Europese mensenrechtencommissaris en het VN-Comité voor de Rechten van het Kind op het vastzetten van minderjarigen, is niets gedaan. Zo zijn er vorig jaar nog 300 alleenstaande minderjarige vreemdelingen in de grensgevangenissen beland.
Wat ook niet helpt, is de manier waarop de rechtbank besluiten neemt. “Opeens werd ik op straat gezet”, zegt Nigussie. Zonder geld en zonder papieren. ‘Klinkeren’ wordt dat ook wel genoemd. De rechter heeft dan besloten dat een uitzetting onwaarschijnlijk is en de vreemdeling daarom niet meer kan worden vastgehouden. Omdat vreemdelingenbewaring onder het bestuursrecht valt, bekijkt de rechter zaken alleen “marginaal”. De juistheid van beslissing om de vreemdeling überhaupt vast te zetten wordt door de rechter niet gecontroleerd.
Dit zal binnenkort wellicht veranderen. Het kabinet Rutte wil illegaal verblijf strafbaar maken. Dat zal dan vallen onder het strafrecht. “Dat zou de rechtspositie van vreemdelingen verbeteren, de rechter kan dan wel een beslissing nemen over de omstandigheden waaronder de asielzoeker naar Nederland kwam en in gevangschap werd genomen”, zegt Kalmthout.
Maar het heeft ook een keerzijde: “Je criminaliseert mensen die alleen een administratieve fout maken. Zelfs iemand die zijn visum van drie maanden met een dag overschrijdt is dan een crimineel”, zegt Kalmthout. “In principe legitimeer je met het strafbaar maken van illegaliteit de praktijk dat we vreemdelingen al jaren als criminelen behandelen.”
