Noreena Hertz geeft haar publiek de Sesamstraatversie

De Britse econome Noreena Hertz is sinds september hoogleraar globalisering, duurzaamheid en financiën aan de Duisenberg School of Finance. Een opvallende stap voor iemand die een paar jaar geleden nog antiglobaliste werd genoemd.

AMSTERDAM – Noreena Hertz verveelde zich. Ze verbleef voor de Van der Leeuw Lezing in november 2004 in een hotel in Groningen. Haar verhandeling zou gaan over haar nieuwste boek I.O.U., over de schuldenlast van de Derde Wereld. Om een uur of een ’s nachts trof de tweede spreker haar buiten aan met de barman, “vozend”. Ze had hem eerder die avond aan de haak geslagen. De volgende dag was er een officieel diner ter ere van de lezing. Hertz stond erop dat voor haar barman ook een plekje aan tafel werd gereserveerd. Daar zat hij dan tussen de Commissaris van de Koningin en de bestuurders van de universiteit.

“Mooi, vind ik dat,” zegt Luuk van Middelaar, “Wat kan mij het allemaal schelen. Dat was haar houding.” Historicus en filosoof Van Middelaar zou na de lezing van Hertz het woord voeren. Het was een van de weinige keren dat de sprekers op de plechtige Van der Leeuw Lezing echt van mening verschilden.

Voor Hertz is de leerstoel globalisering aan de Duisenberg School of Finance niet de eerste stap op Nederlandse bodem. Als hoogleraar was ze eerder verbonden aan de Universiteit Utrecht en ze is sinds een klein jaar gasthoogleraar op de Erasmus Universiteit Rotterdam.

Antiglobalist

Voor de jonge Duisenberg School of Finance is de aanstelling van Hertz wel de eerste stap op het gebied van duurzame globalisering. Hertz’ ideeën zullen soms botsen met de ideeën die in de wereld van finance gangbaar zijn, vermoedt oud-rector en huidig bestuurslid van de school Jaap Winter, “En dat is maar goed ook.” Decaan Dirk Schoenmaker legt dat uit: “De Duisenberg School leidt de financiële leiders van de toekomst op. Juist in deze tijd moeten die leiders leren kritisch na te denken over onderwerpen als duurzaamheid en ethiek.”

Charmant, mooi, jong, vrouw. In vrijwel elke beschrijving van Hertz duiken die woorden op. Ze valt op in de wereld van de internationale economie. Niet alleen vanwege haar verschijning, ook vanwege haar standpunten. Hertz’ kritiek op de werking van het kapitalistische systeem is flink. Tijdens de rellen waarmee de G8-top in Genua in 2001 gepaard ging, stond ze tussen de demonstranten. Hertz werd ‘het gezicht van de antiglobalisten’, al zal ze zichzelf nooit zo noemen. Zit de onconventionele Hertz op haar plek op de deels door het bedrijfsleven gefinancierde Duisenberg School of Finance?

De economische leiders hebben nooit veel opgehad met antiglobalisten. Toch luisteren ze wel naar Hertz. Een verklaring daarvoor is dat Hertz het kapitalisme en de globalisering niet afwijst. Ze ziet het kapitalisme als het beste systeem om welvaart te brengen. “Hertz is geen tegenstander van kapitalisme, maar wijst erop dat kapitalisme een prijs heeft. Ze is ook geen antiglobaliste, maar ze maakt duidelijk dat de huidige globalisering een schaduwzijde heeft,” legt Hans van Oosterhout uit. Als hoofd van de vakgroep Business-Society Management aan de Rotterdam School of Management heeft hij aardig wat inhoudelijke discussies met Hertz gevoerd. Hertz is ook geen ideoloog, weet Van Oosterhout. “Maar Noreena confronteert de mensen uit haar wereld wel met zaken die ze niet graag horen.”

Hertz is in de gevestigde kringen van economische leiders opgegroeid. Ook dat werkt in haar voordeel. Op haar zestiende studeerde ze in Londen economie en filosofie. Negentien was ze, toen ze werd toegelaten op de bekende Amerikaanse Businessschool Wharton. Haar carrière begon Hertz in 1999 bij de Wereldbank in Rusland. Het communisme was net gevallen en Rusland werd klaargestoomd voor de vrije markt. Hertz werd naar de fabrieken gestuurd waar duizenden mensen werkten aan producten waar niemand behoefte aan had. Ze schreef er een proefschrift over en promoveerde aan de universiteit van Cambridge.

Daarnaast spreekt Hertz haar talen. De talen van een verschillend publiek. “Het zit in haar genen om te spreken tegen degene die ze tegenover haar heeft,” verduidelijkt Schoenmaker. “Voor haar speech bij de opening van het academisch jaar vroeg ze me: Wie zitten er in de zaal? Mensen uit de financiële sector, wat politiek en studenten, vertelde ik haar. Tegen het einde van haar speech had ze voor elke groep een afzonderlijke boodschap.”

Kritisch tegengeluid

“Ze is in staat het publiek de Sesamstraatversie van de problematiek voor te schotelen. Daardoor wordt ze begrepen,” vult Van Oosterhout aan. Ze versimpelt de boodschap, maar dat lukt alleen als je heel goed weet hoe het zit, vindt hij. “Haar spreken is haar kracht. Wanneer ze een hopeloze spreker zou zijn, was ze nu niet zo bekend.” Maar Hertz zegt wel wat ze vindt en ze heeft een andere mening dan de meeste mensen in ‘haar wereld’. “Hertz blijft in gesprek, ook met tegenstanders,” zegt Winter.

Die discussie zal ze ook op de Duisenberg School of Finance voeren. We zullen het niet altijd met elkaar eens zijn, voorspelt Winter. De wetenschappelijke discussie wordt – niet verassend – grotendeels beheerst door theorieën op het gebied van financiële economie. “Het is goed om binnen die muren ook andere geluiden te horen,” vindt Van Oosterhout, “Een mogelijke financieel-economische tunnelvisie kan doorbroken worden door een kritisch tegengeluid.” Dat de Amsterdamse Duisenberg School die discussie wil aangaan, getuigt volgens de Rotterdamse hoogleraar van lef.

Vorig najaar benaderde Winter, toen nog rector van de Duisenberg School, Noreena Hertz in Londen. “Dat was vlak na het uitbreken van de crisis, Lehman Brothers was zojuist omgevallen.” Maar volgens decaan Schoenmaker vormde de crisis op zichzelf geen aanleiding om Hertz naar Amsterdam te halen. Schoenmaker: “Ook daarvoor vonden we het nodig om verder te kijken dan de standaard finance-theorieën.”

De ideeën van deze radical thinker zijn nu gangbaarder, vertelt Schoenmaker. Dat ligt deels aan Hertz zelf: “Was Hertz in het verleden een antiglobaliste, nu is ze filosoof.” Haar ideeën evolueren, aldus Schoenmaker. Ook de crisis verandert veel. Van Oosterhout: “Pas sinds de crisis krabben we ons achter de oren en zijn we vatbaarder voor ideeën die anders zijn. Veel mensen in de gevestigde kringen waren niet geïnteresseerd in haar geluid. Nu wordt er meer naar Noreena geluisterd.”

Filosoof Van Middelaar heeft Hertz’ ideeën nooit zo vernieuwend gevonden. “Ik vind dat ze in clichés spreekt en daarmee niet aansluit op de economische en politieke werkelijkheid.” Het bewijs daarvoor vindt hij juist in de crisis. In het boek waarmee Hertz doorbrak, The Silent Takeover, betoogt ze dat de overheid zichzelf klein en onbeduidend heeft gemaakt. Over politici zegt ze: “Ze proberen het te verkopen in verschillende tinten blauw, rood of geel, maar het blijft een systeem waarin het bedrijf koning is, de staat zijn onderdaan en de burgers consumenten.”

“De dragende stelling van haar gedachtegoed, dat staten geen handelsvermogen meer zouden hebben, klopt simpelweg niet.” Van Middelaar legt uit dat juist tijdens deze crisis, nu het echt nodig is, staten naar voren treden en niet machteloos toekijken.

Schuldgevoel

Van Middelaar heeft meer kritiek. Ook de oplossingen die Hertz aandraagt zijn naïef. Van Middelaar vat de oplossing die zij in haar boek I.O.U. geeft voor de torenhoge schulden van ontwikkelingslanden kort samen: Allereerst schelden we alle schulden van ontwikkelingslandenlanden kwijt. Vervolgens wordt het geld dat anders aan aflossing zou zijn besteed, in een onafhankelijk trust gestopt, die de hulpbehoevenden bereikt. Het maatschappelijk middenveld zou de trust beheren.

Maar wat is de civiele maatschappij in een land als Somalië?, vraagt Van Middelaar zich af. Juist de landen die een hoge schuldenlast hebben, kennen geen maatschappelijk middenveld. Althans, niet zoals wij dat zouden willen zien in de vorm van vrouwennetwerken en vakbonden. Hertz doet een moreel appèl op westerlingen. Door de schuld van arme landen kwijt te schelden, ontdoet het rijke Westen zich van haar schuld(gevoel), aldus Van Middelaar. Na de terugtrekkende staat en de schuldenproblematiek, richt Hertz zich nu op duurzaamheid. Van Middelaar vermoedt dat Hertz ook daarvoor een beroep zal doen op ons schuldgevoel.

Ook Van Oosterhout is het op een aantal gebieden “fundamenteel oneens” met Hertz. Van Oosterhout vindt dat Hertz soms doorslaat. Ze toont aan welke kosten ons systeem met zich meebrengt, en dat is goed. Maar dat betekent niet dat het hele systeem slecht is. Gezien de alternatieven is de keuze voor het huidige systeem juist realistisch, zegt hij. “Ik vind dat ze te makkelijk roept dat het hele systeem niet deugt.”

Prikkelen

Maar zijn kritiek “diskwalificeert haar niet als wetenschapper,” vindt Van Oosterhout, “integendeel”. Ze zet haar boodschap bewust sterker neer. “Zodra je de discussie met haar aangaat, blijkt haar boodschap veel diepgaander en genuanceerder. Hertz prikkelt om gehoord te worden.”

Hertz’ ideeën mogen wat onrealistisch zijn, en misschien zelfs naïef, voor degenen die zich hebben ingegraven in het financiële systeem zijn ze vernieuwend. Volgens Winter heeft Hertz een belangrijk punt in de huidige crisis. “Ze wijst op een holistische en duurzame aanpak. Daar heeft de financiële sector zich de afgelopen jaren niet mee bezig gehouden. Zoveel is wel duidelijk.”

Het vernieuwende gaat er wel een beetje vanaf, nu haar ideeën gemeengoed worden. Van Oosterhout hoopt wel dat Hertz haar ideeën preciezer zal gaan uitwerken.“ Ze zal moeten voortbouwen op wat ze predikt. ”Dat was ook de wens van Winter toen hij haar vroeg voor de Duisenberg School: “Hertz zal handen en voeten moeten gaan geven aan thema’s als duurzaamheid en hoe de financiële sector daaraan kan bijdragen.”

Maar Winter blijft realistisch. Ook Noreena Hertz heeft het perfecte recept niet in handen, weet hij. Dat neemt niet weg dat Hertz de discussie in de financiële wereld kan aanzwengelen. De taal van de toekomstige leiders spreekt ze. En, zo vult Van Middelaar aan, haar aanstelling op de Duisenberg School of Finance is in ieder geval een verstandige pr-manoeuvre, zeker in crisistijd.