Islamitisch bankieren: nog lange weg te gaan

Islamitisch bankieren is internationaal sterk in opkomst, zegt het Institute of International Finance. Toch komt het in Nederland maar niet van de grond. Zelfs Turkse en Marokkaanse banken in Amsterdam branden zich er liever niet aan. Waarom niet?

 

AMSTERDAM – Op de ene kantoordeur staat Ipotek, op de andere Kredi. Het is wel zo overzichtelijk voor de overwegend Turkse klanten van de Demir Halk Bank in Amsterdam. Ook het bankpersoneel is ingesteld op de doelgroep: moeiteloos schakelen zij over van Nederlands naar Turks. Specialisme? Hypotheken verstrekken voor klanten die een (tweede) huis in Turkije willen aanschaffen. Maar verder is de bank vooral erg Nederlands.

Een paar straten verderop staat de in augustus geopende Banque Chaabi du Maroc, aan de De Clercqstraat. Op tafel liggen folders met de tekst: Banque Chaabi wenst u een gezegende Ramadan, daarnaast zoetigheid ter ere van het suikerfeest. Maar veel islamitischer dan dat, wordt het ook hier niet.

Islamitisch bankieren in Nederland

Er bestaan in Nederland wel islamitische investeringsfondsen, zij het op zeer kleine schaal. Zo heeft de Britse bank Barclays in januari 2008 een drietal islamitische beleggingsproducten gelanceerd op de Amsterdamse beurs. Advocaat en leider van de Islamic Finance Group Kees Hooft van juridisch en fiscaal dienstverlener Loyens & Loeff zegt zelfs dat een winkelcentrum in Utrecht Lunetten gefinancierd is met kapitaal uit het Midden-Oosten.

Hooft is het niet eens met hoogleraar Visser dat Nederland de slag om islamitische investeringen heeft verloren. Hooft: “Londen is absoluut hoofdrolspeler op het gebied van islamitisch bankieren. De stad is zelfs het financieel centrum van de wereld. Maar dat betekent niet dat er voor Nederland dan niets meer voor ons overblijft.”

Verder bestrijdt Hooft het beeld dat islamitisch bankieren in Nederland ten dode is opgeschreven. “Het is een veilige manier van bankieren, dat blijkt wel uit deze economische crisis. Het zou gewoon moeten kunnen in Nederland, omdat er zoiets als keuzevrijheid bestaat. Er zijn ook twintig soorten wc-papier in de supermarkt. Dus waarom niet meer keuze bij bankieren?”

Uit economische motieven is Loyens & Loeff een aantal jaar geleden begonnen met het onderzoeken van de mogelijkheden van islamitisch bankieren.  Hooft: “Naar ons idee zit er wel degelijk een groot potentiële in deze markt. Ik ken moslims die vermogend zijn, maar toch in een huurhuis wonen omdat kopen met rente tegen hun principes ingaat.”

Dat islamitisch bankieren in Nederland maar niet van de grond komt is volgens Hooft te wijten aan de apathie van de overheid. “Iedereen wijst naar elkaar. De banken wachten op actie van de overheid, en de overheid wacht op voorstellen van banken. Maar de staat zou hierin juist een stimulerende rol moeten spelen.” Het ministerie van Financiën kon niet reageren voor de deadline van deze online-krant.

Volgens Hooft zou de Nederlandse overheid een voorbeeld kunnen nemen aan Frankrijk, waar momenteel islamic finance gestimuleerd wordt. “Ter promotie spreekt de Franse minister van Financiën over het onderwerp op congressen en de overheid heeft een aantal wetswijzigingen doorgevoerd.” Wat in Frankrijk kan, moet in Nederland ook kunnen, vindt Hooft. “Het lijkt alsof het niet kan, maar het zijn gewoon simpele financieringen. Daar zijn constructies voor te bedenken, maar dan moet de overheid dat wel willen.”

Minister Bos van Financiën zag het in juli 2007 nog voor zich: Nederland als financieel centrum voor islamitisch bankieren. In navolging van Londen zou het allemaal in Amsterdam gaan gebeuren. Maar sinds die uitspraak is het erg stil gebleven. Er kwam een kredietcrisis tussendoor waar Bos zijn handen vol aan had. In plaats van nieuwe markten aanboren, lag de prioriteit van de minister bij het behouden van de huidige.

Niet lang na het uitbreken van de crisis, verschenen de eerste berichten over ‘de relatieve rust’ op de islamitische financiële markten. Door de fundamenteel andere manier van bankieren, bleken islamitische financiële instellingen beter bestand tegen de kredietcrisis. Maar wat is islamitisch bankieren eigenlijk?

Islamitisch bankieren

Volgens de Koran is handel toegestaan, maar is het berekenen van rente of riba verboden. Sommige moslims interpreteren riba zelfs als woeker. Speculatie is ook niet toegestaan, omdat dat gelijk staat aan gokken of maisir. Een belangrijke regel is dat financiële transacties altijd in relatie moeten staan met goederen of diensten in de reële economie. Zo moet er dus tegenover geleend geld altijd activa staan. Daar uit voortvloeiend zijn veel van deze banken weggebleven van gevaarlijke financiële producten als (naked) short selling, derivaten of hedgefondsen.

Omdat een moslim geen rente mag betalen of ontvangen, is een hypotheek met rente voor veel moslims uit den boze. Het alternatief zou de financieringsvorm murabaha zijn: de bank schaft het huis aan voor de moslim en verkoopt het vervolgens met een winstopslag aan hem door. In de praktijk is de winstopslag ongeveer gelijk aan de hypotheekrente berekend over dertig jaar en wordt dus ook wel ‘rente in vermomming’ genoemd.

In Nederland is deze halal-hypotheek nog niet levensvatbaar, bleek midden 2008 uit een oordeel van de belastingdienst. De Leidse hypotheekverstrekker Bilaa-Riba diende tot twee keer toe een voorstel voor een speciale halal-hypotheek in, maar werd beide keren teleurgesteld. De reden: winstopslag is iets anders dan rente en dus niet aftrekbaar.

Naast het mislopen van de hypotheekrenteaftrek, zit een koper van een murabaha-hypotheek ook vast aan dubbele kosten. Omdat de bank eerst eigenaar wordt van het huis en daarna pas de ‘echte’ koper, moet er twee keer notariskosten worden betaald. En vervelender nog: deze constructie kost ook twee keer overdrachtsbelasting, zo blijkt uit onderzoek van de Nederlandsche Bank uit 2008.

“Uiteindelijk kiest iedereen toch voor de goedkoopste hypotheek”,zegt emeritus hoogleraar Internationale en Monetaire Economie Hans Visser (VU). Hij wijdde meerdere artikelen en boeken aan islamitisch bankieren en kent de obstakels. “Zolang je bij een halal-hypotheek de renteaftrek misloopt, is de aanschaf erg nadelig.”

Volgens Visser is de hypotheekrenteaftrek zoals wij die in Nederland kennen dan ook de absolute  bottleneck voor het tot stand komen van islamitisch bankieren. In een land als Engeland is de hypotheekrente niet aftrekbaar en daar komt islamitisch bankieren wel van de grond. Zo hebben de Londense banken Lloyds TSB en HSBC een aantal financiële afdelingen voor islamitisch bankieren –  islamic windows – ontwikkeld, waar ook speciale halal-hypotheken in zijn opgenomen.

Ingewikkeld

Het voorbeeld van Bilaa-Riba bewijst hoe ingewikkeld het is om rentevrije hypotheken mogelijk te maken in een land waar zowat het hele financiële stelsel gebaseerd is op rente. Want het probleem beperkt zich niet tot hypotheken.

Veel traditionele moslims zien verzekeren als een vorm van gokken, waardoor een simpele reisverzekering al ongewenst is. Alternatief is de islamitische verzekering, takaful. Dit werkt als een soort middeleeuws gilde: een groep moslims legt gezamenlijk een spaarpot aan voor onderlinge bijstand bij nood. Volgens Visser bestaat er in Nederland geen vorm van takaful.

Ook investeren in een onderneming blijkt een kunst op zich. Mohamed Bouker, directeur business development van Banque Chaabi du Maroc, legt uit wat daar de moeilijkheden van zijn. “Het principe achter islamic finance, is dat iedereen er op vooruit moet gaan en dat het risico verdeeld wordt.” In een ideale situatie draagt de geldgever ook het ondernemersrisico, dus hij wordt eigenlijk aandeelhouder. Op die manier deelt de investeerder in zowel de winst als het verlies van een bedrijf.

Om islamitisch bankieren te realiseren zou een bank een speciale tak moeten opzetten. Daarvoor moet deskundig personeel op het gebied van islamitisch bankieren worden aangetrokken. Bovendien kost het tijd –en dus geld– om goede constructies te bedenken binnen de Nederlandse wetgeving, zegt hoogleraar Visser. En dan moet nog maar blijken of de fiscus de constructies goedkeurt. Voor Nederlandse banken een weinig aantrekkelijk vooruitzicht, zeker in deze economisch moeilijke tijd. “De Rabobank heeft er de afgelopen jaren wel onderzoek naar gedaan, maar dat ligt nu ook stil,” weet Visser. “De beste optie is dat de Engelse HSBC een filiaal opent in Nederland. Zij hebben immers al de expertise.”

Mocht een Nederlandse bank de sprong wagen en een speciale tak voor islamitisch bankieren opzetten, dan is het nog maar afwachten hoeveel mensen zich melden voor de producten. De Rabobank hield in 2005 een interessepeiling waaruit bleek dat ongeveer 200 duizend Nederlandse moslims geïnteresseerd zouden zijn in een halal-hypotheek. “Dat is toch een aardige markt,” vindt Bouker van de Banque Chaabi du Maroc. “Maar als je dat aantal verdeelt over het aantal banken in Nederland, dan valt het weer erg tegen.”

De Leidse Bilaa-Riba beschouwde destijds alle ongeveer een miljoen Nederlandse moslims als potentiële doelgroep. Maar als alle plannen van Bilaa-Riba doorgang hadden gekregen, had nog maar moeten blijken of er inderdaad zoveel geïnteresseerden zouden zijn, denkt hoogleraar Visser. “Net als bij de halal-hypotheek lijkt mij het percentage moslims dat bereid is meer tijd, geld en moeite in financiële halal-producten te stoppen, betrekkelijk gering.”

De Rabobank denkt er net zo over. “Na de peiling hebben we ook nog intern de mogelijkheden verkend van een hypotheekproduct gericht op deze doelgroep,” zegt een woordvoerder van de Rabobank. “Maar uiteindelijk liep het stuk op de renteaftrek en het onzekere marktpotentieel.” De bank heeft momenteel dan ook geen plannen om speciale producten voor moslims op de markt te brengen.

Seks en wapens

Toch is er ook goed nieuws voor bedrijven die geïnteresseerd zijn in islamitisch bankieren. Een vrij eenvoudige manier om islamic finance te realiseren is het samenstellen van een beleggingsfonds bestaande uit bedrijven die niets produceren dat in strijd is met de islam. Dat zijn bijvoorbeeld bedrijven die niets te maken hebben met de verwerking van varkensvlees, wapenindustrie of de entertainmentindustrie (seks, alcohol, etc.) en dergelijke.

Bilaa-riba was een van de aanbieders van deze beleggingsproducten. In de fondsen namen ze onder meer bedrijven op als Akzo-Nobel, Philips, Randstad, Nokia en TomTom. Maar na de mislukking van de halal-hypotheek, heeft het bedrijf de stekker uit deze fondsen getrokken.

Jammer, vindt Bouker van Banque Chaabi du Maroc dat. Hij is van mening dat islamitische investeringsfondsen nog steeds interessant kunnen zijn voor Nederland. “Grote investeerders uit het Midden-Oosten willen hun miljoenen ergens in investeren. Nederland wil altijd voorop lopen, maar laat hier mogelijkheden liggen.” Bouker denkt wel te weten hoe dat komt. “Alles rondom de Islam is nu impopulair.” Toch wordt het volgens Bouker voor Nederland steeds moeilijker om Arabisch geld aan te trekken. “Investeerders in het Midden-Oosten kijken ook naar CNN. Als ze dan zo’n clown als Wilders in de Tweede Kamer zien, denken ze ook: wat heb ik daar te zoeken?”

Volgens hoogleraar Visser is het duidelijk. Nederland heeft de slag om het grote islamitische geld al een aantal jaar geleden verloren. “Londen is dé plek voor islamic finance, die investeerders gaan naar een bank als HSBC met hun geld.”