Job Cohen bindt de strijd aan met jonge veelplegers. Met een buurtrechtbank wil de Amsterdamse burgemeester hen lik op stuk geven.
AMSTERDAM – Lexxxus gepopt op Kwakoe, is de titel van een filmpje op Youtube. In normaal Nederlands: Lexxxus is neergeschoten op Kwakoe, het multiculturele festival in de Bijlmer. Op een ziekenhuisbed, aan het infuus vertelt de rapper uit Zuidoost wat er gebeurd is. En het deert hem allemaal niks, zegt hij. ‘I’m still looking good, I’m a gangster.’
Jonge criminelen in Amsterdam Zuidoost verheerlijken criminaliteit, vindt burgemeester Job Cohen en daar moet een einde aan komen. Eind augustus heeft hij de rechtbank van Amsterdam gevraagd mee te denken over buurtzittingen in het stadsdeel. ‘De idee is dat je met een buurtrechtbank snelrecht kan toepassen voor jonge criminelen en veelplegers’, aldus Cohens woordvoerder Bartho Boer. Maar wat is de toegevoegde waarde?
Lichte straffen
De aanpak van jeugdige en volwassen veelplegers is één van de speerpunten van het Veiligheidsprogramma van de kabinetten Balkenende. In 2002 kwam ruim 70 procent van de gedetineerden binnen zes jaar na hun vrijlating opnieuw met justitie in aanraking. In Amsterdam zijn veelplegers verantwoordelijk voor meer dan de helft van alle criminaliteit.
Waar volwassen veelplegers meestal terugvallen in crimineel gedrag door verslavingen en psychische problemen, is de moeilijkheid bij jonge veelplegers dat ze vaak helemaal niet gestraft worden, zegt criminoloog Balthazar Beke. ‘Een voorbeeld: een jongen is aanstichter van een fikse vechtpartij op school met mishandeling en vernieling tot gevolg. Zijn ouders weten het schoolbestuur te lijmen en met het idee in het achterhoofd dat de jongen een blanco strafblad heeft, schakelt het schoolbestuur de politie niet in. Jammer, want de politie zou hebben geweten dat de jongen laatst nog moest voorkomen, omdat hij een wapen op zak had in een uitgaanscentrum.’
Het probleem bij jonge veelplegers is dat ze vaak te licht of zelfs helemaal niet gestraft worden
Schietincidenten
Dat juist in Zuidoost de eerste Amsterdamse buurtrechtbanken moeten komen, ligt volgens Cohen’s woordvoerder Boer aan de recente schietincidenten. In 2009 vonden in totaal 21 vuurwapenincidenten plaats in Zuidoost, waarvan veertien in de afgelopen drie maanden. Bij de schietpartijen vielen twee doden, waarvan één een vijftienjarige jongen betrof. ‘De burgers horen en zien van alles om hen heen gebeuren. Door middel van buurtzittingen kunnen wij vervolgens laten zien dat we er werk van maken. Ook slachtoffers krijgen het gevoel dat wij ze serieus nemen.’
De vaart waarmee criminelen voor de buurtrechtbank kunnen komen en de mogelijkheid om publiek toe te laten bij de zittingen, werkt volgens Boer preventief. ‘Als vrienden van de dader bij de zitting aanwezig zijn, zien zij niet alleen hoe de dader zich voor de rechter moet verantwoorden, maar ook het leed van de slachtoffers. Het haalt de romantiek van de criminaliteit af. Wij denken dat zij zich in het vervolg wel twee keer achter hun oren zullen krabben.’
Amerikaans model
Het idee voor de buurtrechtbanken is overgewaaid uit Amerika. Met zogenoemde ‘Problem solving courts’ moest de Amerikaanse rechtspraak zichtbaar worden gemaakt voor burgers. Veel Amerikanen ergerden zich eraan dat de overheid delicten als vandalisme, dronkenschap en prostitutie, niet effectief aanpakte. Als de politie de overtreders al oppakte, leidde dit doorgaans niet tot vervolging. De rechtspraak moest minder afstandelijk worden en dus opende de eerste buurtrechtbank in 1993 haar deuren in New York. Er kwamen zogenaamde Drugs courts, Youth courts, Community courts, Homeless courts, Domestic violence courts en Mental Health courts.
De buurtrechtbanken in de Verenigde Staten zijn vooral bedoeld als vangnet. De veelpleger krijgt hulp bij de aanpak van de onderliggende problematiek, zoals drank- of drugsgebruik, en in plaats van een gevangenisstraf of boete krijgt hij een alternatieve straf opgelegd. Liever een straf waar zijn eigen buurt baat bij heeft – bijvoorbeeld plantsoenendienst – dan een gevangenisstraf. Inmiddels zijn er internationaal – onder andere in Engeland en China – naar schatting tussen de vijftig en tachtig ‘Community courts’.
In Nederland is het fenomeen buurtrechtbank niet nieuw. In Limburg is een aantal jaar geleden geëxperimenteerd met een buurtrechter en volgens Boer zijn er met de rechtbank van Amsterdam al eerder gesprekken geweest over een buurtrechtbank in Amsterdam West. ‘Wij kunnen het idee wel opperen, maar de rechtbank beslist uiteindelijk. Zij hebben er toen niks mee gedaan.’
Afschrikwekkend
Sinds een aantal jaar zijn er op buurtniveau wel al officiers van justitie actief. In Nederland zijn vanaf 2005 meer dan dertig zogenoemde veiligheidshuizen geopend. Een veiligheidshuis is een samenwerkingsverband van organisaties die zich bezighouden met de aanpak van jeugdcriminaliteit en veelplegers, zoals Jellinek, Bureau Jeugdzorg en de gemeente Amsterdam. In Amsterdam heten ze Ketenunits; vertegenwoordigers van de organisatie zitten samen in één kantoor in de politiedistricten Zuid, Noord, Centrum, West en Oost.
De Ketenunits hebben de bevoegdheid taakstraffen op te leggen. Het voordeel: de taakstrafzittingen zijn veel sneller te realiseren dan gewone zittingen, aldus Stijna den Haan, teamleider van de Ketenunits.
Maar zijn taakstraffen ook afschrikwekkend genoeg? ‘Afschrikwekkend is een moeilijk woord. Wij geloven dat snelheid belangrijk is. Jonge criminelen en veelplegers moeten niet een jaar na dato geconfronteerd worden met hun daden, maar zo snel en duidelijk mogelijk.’
Alle jeugdstrafzaken tegen jongeren tussen de twaalf en achttien doet het OM af op de Ketenunits. De officier van Justitie mag een taakstraf opleggen tot veertig uur. Er ligt een wetsvoorstel klaar om dat uit te breiden naar zestig uur. Volwassen veelplegers worden intensief gevolgd op de ketenunits, maar moeten voor hun strafzaak naar de rechter op de Parnassusweg.
De terugval onder daders die een werkstraf opgelegd kregen, is bijna de helft minder dan bij daders die een celstraf moesten uitzitten, blijkt uit onderzoek van het Nederlands Studiecentrum Criminaliteit en Rechtshandhaving (NSCR) en het Wetenschappelijk Onderzoek en Documentatiecentrum (WODC).
Op dit moment hoeven de veelplegers hun taakstraf niet uit te voeren in hun eigen buurt, zoals bij de buurtrechtbanken in de Verenigde Staten wel het geval is. De partners van de Ketenunits zijn daar wel over in gesprek. Den Haan: ‘Je wilt toch zo zichtbaar en merkbaar mogelijk zijn in de buurt.’
Snel en effectief
De combinatie zorg en taakstraf in de buurt werkt heel goed, maar de burgemeester wil één stap verder, zegt zijn woordvoerder Boer. ‘Bij iemand die een misdaad heeft begaan, is zorg in eerste instantie niet aan de orde. Snel en effectief berechten is dan veel belangrijker. En dat zouden we kunnen realiseren met buurtzittingen.’
Maar niet iedereen is overtuigd van Cohens plannen. De Raad voor de Rechtspraak is geen voorstander van een buurtrechtbank. ‘In het verleden zijn er proeven gedaan in Heerlen en Maastricht, maar het werkte niet, aldus woordvoerder Michiel Boer. ‘Er bleek geen preventieve werking vanuit te gaan en er was na de oprichting niet minder criminaliteit. Buurtgenoten kwamen niet naar de rechtszittingen. Op de een of andere manier is het toch gênant om je buren voor de rechter te zien zitten. En het straalt niet genoeg gezag uit; het terecht staan zelf in een gerechtsgebouw heeft ook een functie, maar in een gymzaal gaat dat teniet.’
De Raad voor de Rechtspraak vindt snelheid belangrijker dan de locatie. ‘Als een dader zes maanden na een delict pas terechtstaat, heeft de omgeving niet het gevoel dat er iets gebeurt. Wat we bij snelrecht en supersnelrecht zien is dat het heel veel publiciteit oplevert. Kijk maar naar de supersnelrechtszittingen rond Oud en Nieuw. Daar werden de daders al binnen een paar dagen berecht. Dan laat justitie haar tanden zien.’ En supersnelrecht kan op elke locatie, aldus Boer. ‘Wij zijn niet overtuigd van een meerwaarde van een buurtlocatie.’
Of de Amsterdamse rechtbank het advies van Cohen ook daadwerkelijk overneemt is nog maar de vraag. De rechtbank wil zich daar nog niet over uitspreken.